Γράφει η Άρτεμις Κ. Τσίτσικα Λέκτορας Εφηβικής Παιδιατρικής Παν/μίου Αθηνών

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες έρευνες εστιάζουν στην ανάπτυξη και λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Ειδικά για την εφηβική ηλικία έχουν έρθει στο φως ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία που εξηγούν την συμπεριφορά των εφήβων.

Μερικά από τα ερωτήματα που επιχειρούν οι επιστήμονες να απαντήσουν είναι τα παρακάτω :

  • Γιατί οι έφηβοι επαναλαμβάνουν συμπεριφορές που έχουν αποδειχθεί επιβλαβείς στο παρελθόν;
  • Γιατί οι έφηβοι δρουν πριν σκεφτούν;
  • Γιατί έφηβοι ευφυείς μπορεί να έχουν ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, ειδικά εάν βρίσκονται με συνομηλίκους τους;

Η εφηβεία είναι γενικώς η ηλικία του παράδοξου, αφού από τη μία κυριαρχούν διαδικασίες ωρίμανσης και βελτίωσης όσον αφορά στη γνώση και τη μάθηση, την επιχειρηματολογία, την αφηρημένη σκέψη και τη λήψη αποφάσεων, ενώ από την άλλη χαρακτηρίζεται από συμπεριφορές ρίσκου και συχνά έκθεσης σε υπαρκτό κίνδυνο.

Τί είναι λοιπόν αυτό που κάνει τον κίνδυνο «γοητευτικό» για τους εφήβους και γιατί οι επιπτώσεις φαίνονται λιγότερο σημαντικές για αυτούς; Παίζει ρόλο η ανάπτυξη του εγκεφάλου σε αυτό το συμπεριφορικό μοτίβο;

Αυτά που γνωρίζουν έως τώρα οι επιστήμονες για την ανάπτυξη του εγκεφάλου είναι τα παρακάτω : 

  • Ο εγκέφαλος έχει αποκτήσει ήδη το 90% του μεγέθους του έως τα επτά χρόνια, ωστόσο το μέγεθος των διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου μεταβάλλεται σημαντικά
  • Η ποσότητα της φαιάς ουσίας (νευρώνες) αυξάνει έως την πρώιμη εφηβεία (~14 ετών)
  • Η ποσότητα της λευκής ουσίας, η οποία βοηθά τα εγκεφαλικά κύτταρα να επικοινωνούν μεταξύ τους, αυξάνους έως τα 25 περίπου έτη.

Είναι επίσης γνωστό ότι η περιοχή του εγκεφάλου που είναι απαραίτητη για υψηλού επιπέδου γνωσιακές διαδικασίες - διεργασίες ονομάζεται προμετωπιαίος φλοιός - prefrontal cortex (εικόνα 1) και χρησιμεύει στη λήψη αποφάσεων, τον έλεγχο παρορμήσεων, τον σχεδιασμό μελλοντικών αποφάσεων, την κατάκτηση στόχων και την εκτίμηση των αποτελεσμάτων στο μέλλον.

Άρα, το σημείο του εγκεφάλου που χρησιμεύει στη σωστή λήψη αποφάσεων αναπτύσσεται τελευταίο! Τότε όμως γιατί και τα παιδιά δεν παρουσιάζουν ριψοκίνδυνη συμπεριφορά όπως οι έφηβοι; Αρχικά υπήρχε η πεποίθηση ότι οι έφηβοι «δεν σκέφτονται πριν δράσουν», λόγω του ότι δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως η περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού.

Ωστόσο, έχει εποδειχθεί ότι η ριψοκίνδυνη συμπεριφορά δεν οφείλεται σε ανεπαρκή γνώση ή νοητική ανεπάρκεια. Σε σχέση με τους ενήλικες, οι έφηβοι έχουν την ίδια αντίληψη του κινδύνου και γνώση για τον κίνδυνο, παρόμοια αισθήματα ευαλωτότητας και την ίδια ικανότητα αξιολόγησης.

Γίνεται λοιπόν σαφές ότι ενώ οι έφηβοι είναι το ίδιο «έξυπνοι» σε σύγκριση με τους ενήλικες, παραμένουν ψυχοκοινωνικά ανώριμοι και αναπτύσσονται στον τομέα αυτό μέχρι τη νεαρή ενήλικο ζωή.

Ορισμένοι παράγοντες που συμβάλλουν στη γενικότερα μειωμένη ικανότητα των εφήβων να λαμβάνουν πάντα σωστές αποφάσεις είναι η πίεση των συνομηλίκων, η προκατάληψη και η έμφυτη περιέργεια, καθώς και ο πτωχός έλεγχος της παρόρμησης.

Τα παραπάνω συνθέτουν μία κατάσταση συγκίνησης ή συναισθηματικής αστάθειας. Έτσι λοιπόν, φαίνεται πως το «κλειδί» για να εξηγηθεί η συμπεριφορά υψηλού κινδύνου των εφήβων είναι ο έλεγχος του συναισθήματος. Η περιοχή του εγκεφάλου που ενεργοποιείται όταν βιώνουμε συναίσθημα είναι η αμυγδαλή –amygdale (εικόνα1).

Η αμυγδαλή είναι μία περίπλοκη μικρή νευρική δομή με σχήμα σαν αμύγδαλο που βρίσκεται στο στεφανιαίο σύστημα, μέσα στον διάμεσο κροταφικό λοβό ο οποίος είναι σημαντικός για το συναισθηματικό περιεχόμενο. Υπάρχουν δύο αμυγδαλές στον εγκέφαλο, στην αριστερή και δεξιά πλευρά αντίστοιχα.

Η αμυγδαλή είναι ουσιαστική για την αποκωδικοποίηση των συγκινήσεων. Άρα, έχουμε δύο συστήματα που συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων στον εφηβικό εγκέφαλο: 

  1. Το σύστημα κριτικής λογικής σκέψης -προμετωπιαίος φλοιός- που ωριμάζει αργά έως την πρώτη ενήλικο ζωή 
  2. Το σύστημα κοινωνικής -συναισθηματικής δράσης (αμυγδαλές) που έχουν αναπτυχθεί στην εφηβεία και βρίσκεται σε πλήρη δράση. Υπάρχει σαφώς μία έλλειψη ισορροπίας μεταξύ του προμετωπιαίου φλοιού (που ακόμη αναπτύσσεται) και του συστήματος των αμυγδαλών που λειτουργούν πλήρως στην εφηβεία.

Έτσι, θα λέγαμε ότι υπερτερεί και πρωταγωνιστεί το συναίσθημα και η συγκίνηση, εις βάρος της κριτικής σκέψης και των λογικών αποφάσεων, παρά το ότι οι έφηβοι είναι γνώστες του κινδύνου. Βέβαια ισχύει ότι όλοι οι έφηβοι δεν λαμβάνουν λανθασμένες αποφάσεις, ωστόσο πολλές λανθασμένες αποφάσεις έχουν ληφθεί κατά την εφηβεία.

Ακόμη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ευρήματα έρευνας που αποδεικνύει ότι οι έφηβοι είναι νευροβιολογικά ευαίσθητοι στις αμοιβές, όταν όμως αυτές είναι άμεσες και όχι μακροπρόθεσμες (Galvan 2006). Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται αύξηση της δραστηριότητας του εγκεφάλου εφήβων στη μαγνητική τομογραφία σε προσφορά αμοιβής, σε σύγκριση με τις ηλικιακές ομάδες των παιδιών και ενηλίκων.

Σημαντική αποδεικνύεται και η επίδραση συνομηλίκων, αφού έχει παρατηρηθεί βιβλιογραφικά ότι οι περισσότερες λανθασμένες αποφάσεις λαμβάνονται με φίλους. Και το ερώτημα είναι εάν αυτό συμβαίνει γιατί οι έφηβοι περνούν περισσότερο χρόνο με τους φίλους τους ή όντως είναι κατά κάποιο τρόπο «ευαίσθητοι» στην επίδραση φίλων.

Σύμφωνα με το άρθρο των Gardner και Steinberg το 2005, παρατηρώντας έναν έφηβο να παίζει video game, όταν κληθεί να αποφασίσει για το αν θα περάσει με πορτοκαλί φανάρι υπάρχουν οι παρακάτω πιθανότητες :

  1. περνά επιτυχώς,
  2. περιμένει να ανάψει πράσινο φως και
  3. περνά ανεπιτυχώς.

Με την παρουσία δύο φίλων το ποσοστό των εφήβων (13-16 ετών) με την τρίτη εκδοχή διαφέρει σημαντικά από το αντίστοιχο ποσοστό ενηλίκων, αλλά και του ίδιου του εφήβου όταν παίζει μόνος του. Συνεπώς, με την παρουσία φίλων οι έφηβοι επιδεικνύουν ριψοκίνδυνη συμπεριφορά.

Συμπερασματικά : 

  1.  Ο εφηβικός εγκέφαλος αναπτύσσεται
  2. Τα εγκεφαλικά κέντρα συναισθήματος προηγούνται σε ωρίμανση από τα κέντρα κριτικής σκέψης και λογικής
  3. Οι εγκεφαλικές περιοχές που εκτιμούν μακροπρόθεσμα οφέλη δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη στους εφήβους 
  4. Η παρουσία συνομηλίκων συμβάλλει στην ανάπτυξη ριψοκίνδυνης συμπεριφοράς

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

  1. Spear LP. The adolescent brain and age-related behavioral manifestations. Neurosci Biobehav Rev. 2000;24(4):417-63. 
  2. Steinberg L, Monahan KC. Age differences in resistance to peer influence. Dev Psychol. 2007;43(6):1531-43.
  3. Gardner M, Steinberg L. Peer influence on risk taking, risk preference, and risky decision making in adolescence and adulthood: an experimental study. Dev Psychol. 2005;41(4):625-35.
  4. Galvan A, Hare TA, Parra CE, Penn J, Voss H, Glover G, Casey BJ. Earlier development of the accumbens relative to orbitofrontal cortex might underlie risk-taking behavior in adolescents. J Neurosci. 2006;26(25):6885-92.

Ειδήσεις υγείας σήμερα
Ο Χρίστος Λιάπης υπογράφει το βιβλίο του ''Λαβωμένος Ίαμβος''
Συνάντηση πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου Υγείας με τον υπουργό Υγείας της Σαουδικής Αραβίας
Goody's-Everest: Επέκταση στο εξωτερικό με 9 νέα σημεία έως το τέλος του 2024