Η ανοσοθεραπεία του καρκίνου με απλά λόγια

Ηλίας Αθανασιάδης, Παθολόγος- Ογκολόγος, Διευθυντής Ογκολογικής Κλινικής ΜΗΤΕΡΑ

Η ανοσοθεραπεία έχει μπει στη ζωή μας, έχει ανοίξει νέους ορίζοντες και έχει δημιουργήσει μεγάλες προσδοκίες σε ιατρούς και ασθενείς. Η απλή ιδέα να κινητοποιήσουμε την άμυνα του οργανισμού εναντίον του καρκίνου και να οδηγήσουμε το σύστημα ανοσοεπαγρύπνησης για να θεωρήσει τον καρκίνο ως ένα ξένο σώμα, έχει υπάρξει εδώ και πολλά χρόνια. Κατά την τελευταία δεκαετία έχουν ανιχνευθεί μοριακοί στόχοι στο σύστημα ανοσοεπαγρύπνησης, που αναγνωρίζει τις απειλές κατά του οργανισμού σαν ξένο σώμα και απελευθερώνει έναν ιδιαίτερα αποτελεσματικό μηχανισμό καταστροφής.

Ο μηχανισμός διηθεί τον στόχο με λεμφοκύτταρα και ενεργοποιεί μηχανισμούς φλεγμονής που, όταν αναγνωρίσουν τον καρκίνο σαν στόχο, έχουν δυνατότητα να καταλύσουν τον ιστό και να τον οδηγήσουν σε απόπτωση και κυτταρικό θάνατο. Διαθέτει ισχυρή μνήμη και παραμένει ενεργός για όλη τη διάρκεια της ζωής του ασθενούς και του καρκίνου του. Δημιουργεί ένα νέο μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο ο καρκίνος δεν είναι μόνο αποτέλεσμα κυτταρικού πολλαπλασιασμού και γονιδιακών αλλαγών, αλλά θεμελιώδης ιδιότητά του είναι να παραπλανά το ανοσολογικό σύστημα και να αποφεύγει την καταστροφή. Η ανάδειξη των σημείων ελέγχου της ανοσολογικής απάντησης CTLA-4 και PDL-1, στόχων της νεότερης ανοσοθεραπείας, ήταν θεμελιώδες βήμα στην επανάσταση που ακολούθησε και απέφερε το βραβείο Nobel Ιατρικής στους James Allison και Tasuku Honjo, αναγνωρίζοντας την προσφορά τους στην επιστήμη και στον άνθρωπο.

Τα αποτελέσματα

Οι νεότερες ανοσοθεραπείες με στόχο τα σημεία ελέγχου CTLA-4 και PDL-1 ήταν αποτελεσματικές, έχοντας πετύχει εντυπωσιακά κλινικά αποτελέσματα στο κακόηθες μελάνωμα, που μετετράπη από μια επάρατη νόσο σε ένα χρόνιο νόσημα, ώστε ασθενείς με μεταστατική νόσο να επιβιώνουν για διάστημα ετών.

Το 2013, το περιοδικό «Science» επέλεξε την ανοσοθεραπεία του καρκίνου σαν το σημαντικότερο επίτευγμα της χρονιάς για τις φυσικές επιστήμες. Η επιλογή δικαιώθηκε απόλυτα, αφού στα επόμενα χρόνια η ανοσοθεραπεία αναδείχθηκε στο νεότερο θεμέλιο στη θεραπεία του καρκίνου, μαζί με τη χειρουργική θεραπεία, την ακτινοθεραπεία, τη χημειοθεραπεία και τις στοχευμένες θεραπείες.

Σήμερα, οι καρκίνοι στους οποίους η ανοσοθεραπεία είναι αποτελεσματική, έχουν σαφώς καλύτερη κλινική πορεία και σε ορισμένες μορφές τους η ανοσοθεραπεία αποτελεί ένδειξη πρώτης επιλογής στη θεραπεία της μη μεταστατικής νόσου. Όπου η ανοσοθεραπεία είναι αδρανής, η προσπάθεια της κλινικής έρευνας εστιάζεται στην κινητοποίηση και απεμπλοκή του ανοσολογικού μηχανισμού, ώστε οι λεγόμενοι ψυχροί όγκοι να μετατραπούν σε θερμούς.

Μετά το μελάνωμα, ο καρκίνος του πνεύμονα αποτέλεσε το πεδίο όπου οι αλγόριθμοι της θεραπείας τροποποιήθηκαν πλήρως και σήμερα, για τους περισσότερους ασθενείς με μεταστατική νόσο, η ανοσοθεραπεία αποτελεί την πρώτη επιλογή είτε σαν μονοθεραπεία είτε σαν συνδυασμός με χημειοθεραπεία. Επίσης, για τους μη χειρουργήσιμους ασθενείς με τοπικά προχωρημένο μη μικροκυτταρικό καρκίνωμα πνεύμονα, η θεραπεία είναι χημειοακτινοθεραπεία ακολουθούμενη από ανοσοθεραπεία, με εντυπωσιακή βελτίωση στον έλεγχο της νόσου και στη συνολική επιβίωση. Παρόμοια αποτελέσματα έχουν επιτευχθεί στο ουροθηλιακό καρκίνωμα, στον καρκίνο κεφαλής και τραχήλου, στον καρκίνο του νεφρού και οι ενδείξεις για την ανοσοθεραπεία συνεχώς επεκτείνονται. Στην καθημερινή κλινική πράξη, σε κάθε ασθενή με καρκίνο αναζητούμε τη δυνατότητα της ανοσοθεραπείας, ακόμη και στην απουσία καθιερωμένων κλινικών ενδείξεων, χαν οι υπόλοιπες επιλογές έχουν εξαντληθεί.

Η αναζήτηση των ασθενών με την καλύτερη απόκριση στην ανοσοθεραπεία γίνεται με την ανάδειξη βιοδεικτών, οι οποίοι προβλέπουν ποιοι καρκίνοι θα έχουν την καλύτερη απόκριση, έναντι αυτών που έχουν μικρή δυνατότητα απόκρισης. Οι δείκτες με αποδεδειγμένη αξία είναι η έκφραση του υποδοχέος PDL-1 στον όγκο, το φορτίο μεταλλάξεων (total mutation burden, TMB) και η παρουσία μικροδορυφορικής αστάθειας (microsatellite instability, MSI), ενώ γίνεται προσπάθεια για την ανάδειξη της προβλεπτικής αξίας και άλλων δεικτών. Ουσιαστικό βήμα στην επιλογή ασθενών για την ανοσοθεραπεία αποτέλεσε η κλινική ένδειξη εφαρμογής της ανοσοθεραπείας, ανεξαρτήτως πρωτοπαθούς εστίας, με βάση την υψηλή έκφραση της MSI (tumor agnostic indication).

Η ανοσοθεραπεία ξεκίνησε μια επανάσταση που είναι ακόμα σε εξέλιξη. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά από πλευράς επιστημονικής αξίας, αλλά ακόμα περισσότερο μεταφράζονται σε καλύτερο έλεγχο και επιβίωση των ασθενών με καρκίνο. Δημιουργούν ελπίδα για τους ασθενείς και τις οικογένειές τους και αποτελούν πρόκληση για ορθολογική διαχείριση της ελπίδας, ώστε να μεταφράσουμε την ελπίδα σε ουσιαστική πρόοδο στη μάχη κατά του καρκίνου.