Παιδική κακοποίηση: στρατηγικές αντιμετώπισης

« Περνούσαμε την παιδική μας ηλικία ρίχνοντας ένα πέπλο ησυχίας και μυστικότητας που κάλυπτε τις διεστραμμένες εμπειρίες μας παιδικής κακοποίησης. Προσπαθούσαμε να αντεπεξέλθουμε με το να καταπιέζουμε τις μνήμες μας, μαθαίνοντας να ξεχνάμε, αποσυνδέοντας και απομονώνοντας τους εαυτούς μας από τα αισθήματά μας, προσπαθώντας να ευχαριστήσουμε τους πάντες, αγωνιζόμενοι να προσαρμοστούμε και να χωρέσουμε στην «περίεργη» κατάστασή μας, στην οποία δεν υπήρχε ούτως ή άλλως άλλη διέξοδος διαφυγής. Έτσι καταφέραμε να επιβιώσουμε στην παιδική μας ηλικία, που ως ενήλικες μάς έφερε αποκομμένους από τον εαυτό μας και μουδιασμένους στα συναισθήματά μας».

*Μαρτυρίες γυναικών που υπέστησαν διαφορετικά είδη κακοποίησης. Πηγή:μελέτη Van Loon and Kralik (2005a)

Στην τρυφερή παιδική ηλικία, ο άνθρωπος δεν διαθέτει τα κατάλληλα γνωστικά εργαλεία που θα τον βοηθήσουν σε περιπτώσεις κακοποίησης να κατανοήσει, να επεξεργαστεί και να ενσωματώσει την τραυματική εμπειρία.

Έτσι, ένα παιδί που έχει υποστεί κάποια μορφή βίας, αναπτύσσει στρατηγικές αντιμετώπισης που θα το βοηθήσουν να τα «βγάλει πέρα» στην καθημερινή ζωή με τα πολύπλοκα συναισθήματα και εντυπώσεις που βιώνει και συχνά αποκόπτοντας τον εαυτό του από τον συναισθηματικό και φυσικό πόνο των τραυματικών γεγονότων, ειδικά στις περιπτώσεις που η κακοποίηση διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Τέτοιου είδους στρατηγικές, προστατεύουν το παιδί από το να κατακλυστεί από τα απειλητικά και επικίνδυνα συναισθήματα που βιώνει, που θα οδηγούσε στην πλήρη αποδιοργάνωση της προσωπικότητας του, προσφέροντας του ταυτόχρονα ένα είδος ελέγχου του συνακόλουθου βιώματος της αίσθησης αδυναμίας, της αίσθησης του αβοήθητου και απελπισίας.

Συνήθεις στρατηγικές αντιμετώπισης σε απειλητικές καταστάσεις

Ένα μεγάλο φάσμα των μηχανισμών άμυνας κατά την αντίδραση σε περιστατικά κακοποίησης και βίας, αφορούν μηχανισμούς άμυνας που «αποκόπτουν» το τραυματικό γεγονός από τη συνείδηση.

Κατά το διαχωρισμό, διαστρεβλώνουμε τις φυσιολογικές συνδέσεις μεταξύ σκέψεων συναισθημάτων και μνημών και έτσι μειώνεται η επίγνωση-συνείδηση αυτών, ή μειώνεται ο πόνος των τραυματικών γεγονότων. Μπορεί κάποιος να περιγράψει τον διαχωρισμό ως «βρίσκομαι στον κόσμο μου», «απαγορεύω πράγματα να μπουν μέσα μου», «δεν έχω σύνδεση με τα συναισθήματά μου», «βλέπω μια ταινία στην οποία είμαι μέσα», «μούδιασμα».

Υπάρχουν διάφορα είδη διασπαστικών μηχανισμών διαχωρισμού της απειλητικής εμπειρίας από τη συνείδησή μας. Κάποιοι από αυτούς περιλαμβάνουν:

• Άρνηση: μηχανισμός άμυνας κατά τον οποίο απλά αρνούμαστε σκέψεις, συναισθήματα, εντυπώσεις που προκαλούν άγχος. Φαίνεται ότι η άρνηση είναι ο τρόπος του μυαλού να αποβάλουμε την ολοκληρωτική δυσλειτουργία που θα ακολουθούσε το κατακλυσμικό συναίσθημα της τραυματικής εμπειρίας. Αναφέρεται σε ασυνείδητες διεργασίες που «αρνούνται» αυτό που δεν μπορεί να δει και να αντιμετωπίσει ο οργανισμός σε συνειδητό επίπεδο. Αυτός ο μηχανισμός, μπορεί να επιτρέψει σε κάποιον να επιβιώσει, μέχρι τη στιγμή όπου θα είναι ικανός να αντιμετωπίσει το γεγονός.
• Καταπίεση μνημών- τραυματική αμνησία: πρόκειται για έναν ασυνείδητο μηχανισμό κατά τον οποίο «ξεχνάμε» την τραυματική εμπειρία, ή έχουμε αποσπασματικές μνήμες. Η τραυματική αμνησία μπορεί να διαρκέσει για ώρες, εβδομάδες ή χρόνια ολόκληρα και να αφυπνιστεί από αισθητήρες ή ερεθίσματα που θα θυμίσουν το αρχικά βιωμένο τραυματικό γεγονός.
• Διάσχυση Αυτός ο μηχανισμός άμυνας συχνά σχετίζεται με τραυματικά γεγονότα και εμπειρίες που βιώνονται πολύ νωρίς στην ανάπτυξη και αφορά στην αποτυχία ενσωμάτωσης των θετικών και αρνητικών ποιοτήτων σε συνεκτικές, ολοκληρωμένες εικόνες. Η διάσχυση οδηγεί σε πολωμένες για τον εαυτό και τους άλλους αντιλήψεις «μαύρου ή άσπρου» , όπου οι άνθρωποι βιώνονται ολοκληρωτικά ή ως καλοί ή ως κακοί, χωρίς να έχει κάποιος τη δυνατότητα να ενσωματώνει και τις δύο δυνατότητες.
• Υποβιβασμός της έντασης των δυσάρεστων συναισθημάτων.
• Αποφυγή ή δραπέτευση από τα συναισθήματα
• Υποκατάσταση των ιδιαίτερα έντονων «κατακλυστικών» συναισθημάτων με λιγότερο επίπονα
• Εκφόρτιση συναισθηματων (π.χ. μέσω της επιθετικότητας, υπερκινητικότητας κλπ)
• Διαχωρισμός των έντονων συναισθημάτων σε μικρότερα διαχειρήσιμα μέρη

Μία άλλη κατηγορία συμπεριφορών που υιοθετούνται για την αντιμετώπιση της τραυματικής εμπειρίας, αφορούν μηχανισμούς άμυνας «αναπλαισίωσης» της και μείωσης της έντασης και σημασίας της, όπως:

• Εκλογίκευση. Αφορά μια προσπάθεια εύρεσης «εξήγησης» που να δικαιολογεί την κακοποίηση. Για παράδειγμα, συχνά ένα παιδί αρχίζει να πιστεύει ότι είναι «κακό» και αξίζει την τιμωρία .
• «Σμίκρυνση» της εμπειρίας στην ελάχιστη πιθανή επίπτωση. Πχ. « ο θείος μου πράγματι πότε-πότε με δέρνει, αλλά έχω περάσει και πολύ χειρότερα.
• Συμπεριφορές με τάση να ευχαριστήσω/ να κατευνάσω τη σύγκρουση, προσπάθεια να «είμαι καλός» . Πολλά παιδιά, πεπεισμένα για την αδυναμία και τη ματαιότητα της δυνατότητάς τους για αντίσταση, αναπτύσσουν μια ιδέα ότι εξουσιάζονται πλήρως από τον εισβολέα-ενήλικα. Το παιδί προσπαθεί να αποδείξει την αφοσίωση και συμμόρφωση του και να αποκτήσει αίσθηση του ελέγχου με το να προσπαθεί να « είναι καλό» .
• Αναζήτηση στοργής σε εξωτερικές πηγές που προσφέρουν ανακούφιση- παρηγοριά.

Ενήλικες «επιζήσαντες» κακοποίησης

Οι ενήλικες που ως παιδιά χρειάστηκε να αναπτύξουν κάποιες από τις παραπάνω στρατηγικές και μηχανισμούς άμυνας προκειμένου να επιβιώσουν της κακοποίησης στην παιδική ηλικία, συχνά συνεχίζουν και στην ενήλικη ζωή να χρησιμοποιούν αυτές τις συμπεριφορές.

Συχνά τέτοιοι αμυντικοί μηχανισμοί, όπως για παράδειγμα ο διαχωρισμός συναισθήματος-εμπειρίας, υποσκάπτουν άλλους πιο λειτουργικούς κοινωνικά-γνωστικά-συναισθηματικά μηχανισμούς που θα μπορούσε ένας ενήλικας να χρησιμοποιεί κατά την ανταπόκρισή του στις διάφορες καταστάσεις και δυσκολίες της ζωής.

Επιπλέον, το σύστημα ρόλων-συμπεριφορών που υιοθέτησε ως παιδί, χρησιμοποιείται εξίσου και στην ενήλικη ζωή. Ο ενήλικας επιζήσαν της κακοποίησης συχνά γίνεται ο αγωνιστής, ο φιλόξενος που διευκολύνει «οικοδεσπότης», ο καλλιτέχνης που «αποδρά», το θύμα, αυτός που αμφισβητεί, αυτός που προσπαθεί να ικανοποιήσει τους άλλους, αυτός που πιέζει τον εαυτό του να επιτυγχάνει υπερβολικούς στόχους κα.

Ας μην ξεχνάμε βέβαια, ότι κάθε άνθρωπος είναι μια μοναδική και ανεπανάληπτη ύπαρξη και φιλτράρει την εμπειρία με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Έτσι, τόσο οι στρατηγικές αντιμετώπισης όσο και οι «ρόλοι» που θα εφεύρει ως παιδί ερχόμενο αντιμέτωπο με καταστάσεις κακοποίησης και που το ακολουθούν στη ζωή του ως ενήλικα, θα πρέπει να διερευνώνται εξατομικευμένα.

Η ψυχοθεραπεία, μπορεί να αποβεί σημαντικός σύμμαχος στην προσπάθειά σου να κατανοήσεις καλύτερα το πώς η κακοποίηση που δέχτηκες ως παιδί αντανακλάται στη ζωή σου σήμερα και στην απόφασή σου να δημιουργήσεις μια προοπτική πιο συνειδητής, ελεύθερης και χαρούμενης ζωής.

Πηγές:
Bowlby, J. (1988 ). A Secure Base: Parent-child attachment and healthy human development. NewYork: BasicBooks.

Miller, A. (2003). Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας. Εκδ. Ροές.

Briere, J., N. . (1992). Child Abuse Trauma: Theory and Treatment of the Lasting Effects CA: Newbury Park: Sage Publications.

Draper, B., Pfaff, J., Pirkis, J., Snowdon, J., Lautenschlager, N., Wilson, I., et al. (2007).Long-Term Effects of Childhood Abuse on the Quality of Life and Health of Older People: Results from the Depression and early prevention of Suicide in General Practice Project. JAGS.

Van Loon, A. M., & Kralik, D. (2005a). Facilitating Transition after child sexual abuse SA: RDNS Research Unit