Στίγμα και ψυχική ασθένεια

Γράφει η Κατερίνα Καραστέργιου - Κοινωνική Λειτουργός Κινητής Μονάδας Ψυχικής Υγείας Καρδίτσας

Το στίγμα, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που σχετίζονται με τις ψυχικές ασθένειες αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα, τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς όσο και για τις οικογένειές τους.

Στίγμα σημαίνει κηλίδα, ανεξίτηλο σημάδι, λεκές. Μεταφορικά το στίγμα είναι ένας έντονα μειωτικός χαρακτηρισμός που αποδίδεται σε κάποιον και από τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να απαλλαχθεί. Είναι η κακή φήμη και η ηθική απαξία που συνοδεύει και βαρύνει οριστικά κάποιον.

Στιγματίζω σημαίνει σημαδεύω, κατηγορώ, επικρίνω κάποιον με οξύτητα, του αποδίδω ένα βαρύ χαρακτηρισμό που έχει ως αποτέλεσμα την οριστική ηθική του μείωση ή εξόντωση. Κατά το Μεσαίωνα υπήρχε η συνήθεια να σημαδεύεται ο εγκληματίας με πυρακτωμένη σφραγίδα.

Σε διάφορες εποχές και κοινωνίες, πολλές ήταν οι ασθένειες που πήραν το χαρακτήρα ‘στίγματος‘, ο καρκίνος, η φυματίωση, το AIDS. Οι διαταραχές που στιγματίζονταν θεωρούνταν ανυπόληπτες και εξευτελιστικές. Αναμφίβολα όμως, η πιο στιγματισμένη μεταξύ όλων είναι η ψυχική νόσος.

Ο τυπικός ορισμός του στίγματος αναφέρεται στο εξής: το άτομο χάνει την κοινωνική υπόσταση και υφίσταται διακρίσεις εξαιτίας της ψυχικής του ασθένειας. Το στίγμα είναι μια ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από κάποιον το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής, ενώ ταυτόχρονα τον αναγκάζει να προσπαθεί να κρύψει την αιτία που προκαλεί αυτήν την αντιμετώπιση.

Τη διαιώνιση του στίγματος εξαιτίας της ψυχικής νόσου εκτός από την έλλειψη γνώσεων έρχεται να εξηγήσει και η φυσική ροπή του ανθρώπου στο να διατυπώνει προκατειλημμένες και στερεότυπες εκτιμήσεις. Συχνά ο άνθρωπος οδηγείται σε αυθαίρετες εκτιμήσεις της πραγματικότητας, ιδιαίτερα υπό το καθεστώς έντονου άγχους και φόβου. Προϊόν της παραπάνω διαδικασίας είναι οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα.
Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι επακόλουθες διακρίσεις είναι τρεις έννοιες που συνδέονται στενά με την έννοια του στίγματος.

Στερεότυπα είναι αρνητικές κρίσεις που προκαθορίζουν τη συμπεριφορά μας, σύμφωνα με τις οποίες διάφορα χαρακτηριστικά αποδίδονται αυθαίρετα σε ομάδες ατόμων (π.χ. η αρνητική πεποίθηση ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα).
Προκατάληψη είναι γνώμη διαμορφωμένη εκ των προτέρων από επηρεασμό και χωρίς μελέτη του θέματος, κρίση η οποία έχει συναχθεί αυθαίρετα, χωρίς επαρκείς αποδείξεις (π.χ. αποδέχομαι την πεποίθηση ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα και τα φοβάμαι).
Διάκριση είναι η συμπεριφορά που ακολουθεί την προκατάληψη και είναι έκφραση αρνητικών απόψεων (π.χ. πιστεύω ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα, τα φοβάμαι και αποφεύγω να δουλέψω μαζί τους). Οι διακρίσεις έχουν αρνητικές συνέπειες στην πορεία της ψυχικής νόσου και μεγαλώνουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα άτομα αυτά στην προσπάθειά τους να επανενταχθούν στην κοινωνία.

Πιο απλά, το στίγμα είναι ένα σημάδι εξευτελισμού, ατίμωσης και ντροπής.
Έχειτέσσερα συστατικά:

• Κολλάμε σε κάποιον μια ετικέτα, έναν χαρακτηρισμό, μια ρετσινιά
• Δημιουργούμε στερεότυπα για τους ανθρώπους που έχουν αυτό το χαρακτηριστικό
• Έπειτα κάνουμε ένα διαχωρισμό: από τη μια είμαστε εμείς, που είμαστε υγιείς, φυσιολογικοί και από την άλλη πλευρά βρίσκονται ‘οι άλλοι’, οι άρρωστοι, που έχουν χάσει την αξία τους
• Τέλος, προβαίνουμε σε αρνητικές διακρίσεις εναντίον όσων έχουν τα παραπάνω στερεότυπα χαρακτηριστικά.

Ανεξάρτητα, πάντως, από το βαθμό διάκρισης που υφίσταται το άτομο, το υποκειμενικό βίωμα υποτίμησης και περιθωριοποίησης είναι αυτό που επηρεάζει άμεσα την αυτοεκτίμησή του. Έτσι ο ασθενής εσωτερικεύει το στίγμα και αισθάνεται υποτίμηση, ντροπή και δυσφορία. Εμφανίζει επίσης συμπεριφορές απόσυρσης και απόκρυψης. Έτσι, εκτός από την ίδια τη νόσο οι ψυχικά ασθενείς έχουν να αντιμετωπίσουν το κοινωνικό στίγμα, την προκατάληψη και το φόβο της κοινωνίας.

Πού οφείλεται

Η ψυχική νόσος έχει ιστορικά σημαδευτεί με άγνοια, δεισιδαιμονία ακόμη και βασανιστήρια. Παρά τη σημαντική πρόοδο στην εκπαίδευση, την ιατρική και τις ψυχολογικές θεραπείες, η κοινή αντίληψη για τις ψυχικές ασθένειες είναι περισσότερο αρνητική σήμερα από ότι ήταν πριν μισό αιώνα.

Ο στιγματισμός και ο επακόλουθος κοινωνικός αποκλεισμός οφείλονται κυρίως στην έλλειψη γνώσεων για την αιτιολογία της νόσου. Η ψυχική ασθένεια δεν είναι κάτι χειροπιαστό, είναι γενικό κι αόριστο. Και ότι δεν γνωρίζουμε μας φοβίζει.

Οι ανθρώπινες κοινωνίες ότι φοβούνται το γελοιοποιούν και το περιθωριοποιούν, γιατί νιώθουν ότι αυτό απειλεί τη συνοχή τους. Αυτή η περιθωριοποίηση ενδυναμώνει την αίσθηση ομοιογένειας της κοινωνίας μας, αλλά δυσκολεύει τόσο την πρόληψη όσο και την αποκατάσταση αυτών που αντιμετωπίζουν ψυχολογικές δυσκολίες.

Οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν κάποια προβλήματα στη ζωή τους συχνά τρομοκρατούνται στην ιδέα και μόνο πως μπορεί να έχουν ‘ψυχολογικά προβλήματα’. Συνήθως το αποσιωπούν και πιστεύουν ότι είναι κάτι για το οποίο θα πρέπει να ντρέπονται.

Το χειρότερο είναι πως συχνά αποφεύγουν να ζητούν βοήθεια από ειδικούς, μιας και θεωρούν πως αυτό προσυπογράφει τη σοβαρότητα της κατάστασής τους, με αποτέλεσμα να μην παίρνουν πολύτιμη βοήθεια στην αρχική φάση των σοβαρών καταστάσεων.

Επίσης, όσοι ήδη αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους προβλήματα αποφεύγουν να τα γνωστοποιήσουν και να τα συζητήσουν στο συγγενικό, κοινωνικό και εργασιακό τους περιβάλλον, φοβούμενοι την απόρριψη. Σε πολλές περιπτώσεις, ο φόβος της ψυχικής διαταραχής δημιουργεί πολύ περισσότερα προβλήματα και από την ίδια τη διαταραχή.

Μύθοι

Όμως δεν είναι μόνο ο γενικός πληθυσμός αλλά ακόμα και οι επαγγελματίες υγείας που έχουν την τάση να διατηρούν μια στερεότυπη εικόνα για όσους πάσχουν από ψυχικές ασθένειες, βασισμένη σε ισχυρές προκαταλήψεις - μύθους. Ας δούμε λοιπόν ποιες είναι αυτές οι προκαταλήψεις – μύθοι που αναφέρονται στις ψυχικές ασθένειες:

Ένας πρώτος μύθος/προκατάληψη αφορά την επικινδυνότητα. Πολλοί πιστεύουν ότι τα άτομα με διαταραχές ψυχικής υγείας είναι επικίνδυνα και βίαια.
Αυτή η αντίληψη υποδαυλίζεται συχνά από τις περιγραφές εγκλημάτων στα ΜΜΕ όταν κάποιος γενικά και αόριστα αναφέρεται ως ψυχικά ασθενής. Η πραγματικότητα όμως είναι πολύ διαφορετική. Έρευνες έχουν δείξει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων με ψυχική ασθένεια δεν χρησιμοποιεί βία και γενικότερα τα άτομα αυτά δεν είναι περισσότερο επικίνδυνα, αν συγκριθούν με τον υγιή πληθυσμό. Οι περισσότεροι άνθρωποι που πάσχουν από ψυχικές ασθένειες δεν είναι ούτε βίαιοι, ούτε εγκληματίες. Αντιθέτως, είναι πολύ πιθανό να είναι θύματα παρά θύτες.

Μόνο μια υπό-ομάδα ατόμων με ψυχικές διαταραχές είναι πιθανό να είναι βίαιοι. Αυτό όμως οφείλεται κυρίως στη μη λήψη των φαρμάκων ή στην ακαταλληλότητα της θεραπείας, στην έλλειψη στήριξης και αποδοχής και στην κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ. Η βίαιη συμπεριφορά τις πιο πολλές φορές περιλαμβάνει πράξεις που σχετίζονται με την επιβίωσή τους, μιας και το ποσοστό των αυτοκτονιών είναι αρκετά υψηλό: 15-20 %.

Ο μόνος τρόπος για να μειωθεί η βίαιη και επικίνδυνη συμπεριφορά σε αυτήν την ομάδα ψυχικά ασθενών είναι η πρόσβαση σε θεραπευτικές υπηρεσίες, η λήψη της κατάλληλης θεραπείας, η βελτίωση της σχέσης τους με την οικογένεια και το κοινωνικό περιβάλλον, η τακτική παρακολούθηση και έγκαιρη παρέμβαση στην κρίση.

Ένας άλλος μύθος αφορά στο ότι ο ψυχικά ασθενής είναι ανίατος και ανεύθυνος για τις πράξεις του.
Μετά τη δεκαετία του 40 και την ανακάλυψη δραστικών βιολογικών θεραπειών για την αντιμετώπιση των ψυχώσεων τα στερεότυπα έπαψαν να είναι δικαιολογημένα. Με κατάλληλη και έγκαιρη θεραπευτική αντιμετώπιση αποδείχτηκε ότι η σχιζοφρένεια μπορούσε αποτελεσματικά να θεραπευτεί. Όσον αφορά στην ανευθυνότητα, μόνο σε περιπτώσεις βαριάς μορφής της νόσου μπορεί να επηρεαστεί η κρίση του ασθενή (αν κάνει υποτροπή ή διακόψει τη θεραπευτική αγωγή) και αυτό όμως είναι παροδικό.

Μύθος: Για τη σχιζοφρένεια ευθύνονται οι γονείς και το οικογενειακό περιβάλλον.
Η οικογένεια δεν ευθύνεται για την ανάπτυξη της σχιζοφρένειας. Δεν υπάρχουν δεδομένα που να αποδεικνύουν ότι το οικογενειακό περιβάλλον, η ελλιπής διαπαιδαγώγηση ή η κακή ανατροφή προκαλούν σχιζοφρένεια. Ενώ αντίθετα υπάρχουν ερευνητικά στοιχεία που πιστοποιούν επαρκώς τα βιολογικά αίτια της νόσου. Χιλιάδες γονείς υποφέρουν από συναισθήματα ντροπής και ενοχής, γιατί θεωρούν ότι πιθανόν αυτοί με τη συμπεριφορά τους προκάλεσαν αυτή την κατάσταση.

Μύθος: Τα άτομα με σχιζοφρένεια δεν μπορούν να εργαστούν.
Τα άτομα με σχιζοφρένεια μπορούν να εργαστούν, ακόμη κι αν παρουσιάζουν συμπτώματα. Οι περισσότερες μελέτες έχουν δείξει ότι τα άτομα που πάσχουν από σοβαρές ψυχικές ασθένειες βελτιώνονται πολύ όταν εργάζονται και γενικά φαίνεται ότι η εργασία συμβάλλει στη θεραπεία.

Μύθος: Οι ψυχικές διαταραχές δεν είναι στην πραγματικότητα ασθένειες, όπως είναι ο διαβήτης ή τα καρδιακά νοσήματα.
Σε κάποιους, ο όρος ‘ψυχική υποδηλώνει ότι η ασθένεια δεν είναι μια ‘γνήσια, κλασική’ ιατρική κατάσταση αλλά μάλλον ένα πρόβλημα που προκαλείται από τις δικές μας επιλογές ή πράξεις. Οι ψυχικές διαταραχές είναι ασθένειες που χρειάζονται ιατρική αντιμετώπιση, όπως όλες οι σωματικές ασθένειες. Η έρευνα έχει δείξει ότι για την εκδήλωσή τους ενέχονται γενετικοί, βιολογικοί και ψυχο-κοινωνικοί παράγοντες οι οποίοι, συνήθως, μπορούν να αντιμετωπιστούν.

Μύθος: Τα άτομα με ψυχικές διαταραχές έχουν νοητική στέρηση.
Η αλήθεια είναι ότι οι ψυχικές διαταραχές μπορεί να προσβάλλουν άτομα ανεξάρτητα από το νοητικό τους επίπεδο.

Τέλος, ένας ακόμη μύθος: Η κατάθλιψη οφείλεται σε αδυναμία του χαρακτήρα.
Τα άτομα που έχουν κατάθλιψη θα μπορούσαν να απαλλαγούν από τα συμπτώματά τους αν το ήθελαν πραγματικά.
Πολλοί νομίζουν ότι όλη η κατάσταση βρίσκεται ‘μέσα στο κεφάλι του ασθενή’, ότι είναι αδύναμος χαρακτήρας και ότι απλά, αν θέλει, μπορεί να το ξεπεράσει. Στην πραγματικότητα, η κατάθλιψη δεν σχετίζεται με την τεμπελιά ή την αδυναμία του χαρακτήρα, αλλά σχετίζεται με αλλαγές στη δραστηριότητα του εγκεφάλου.

Οι μύθοι για τις ψυχικές διαταραχές δεν σταματούν όμως εδώ. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να γνωρίζουμε ότι η ψυχική ασθένεια:

• δεν προκαλείται ούτε από κακά πνεύματα ούτε από μάγια
• δεν προκαλείται από κατάρες και από ‘κακό μάτι’
• δεν είναι η τιμωρία του Θεού για τις αμαρτίες της οικογένειας ή του ατόμου
• δεν προκαλείται από έλλειψη θρησκευτικής πίστης
• δεν είναι το αποτέλεσμα ερωτικής απογοήτευσης
• δεν οφείλεται στην υπερβολική μελέτη
• δεν είναι μεταδοτική

Συνέπειες του στίγματος:

Έλλειψη πόρων για τη δημιουργία υπηρεσιών ψυχικής υγείας

Σε πολλές χώρες του κόσμου τα προγράµµατα ψυχικής υγείας λειτουργούν µε τεράστιες οικονομικές ελλείψεις. Η δυσπραγία στην εύρεση πόρων για υπηρεσίες ψυχικής υγείας, έχει σχέση, μερικώς και µε το στίγμα που συνοδεύει τις ψυχικές ασθένειες.

Προβλήματα στέγασης

Οι ιδιοκτήτες συχνά αρνούνται να μισθώσουν τα σπίτια τους σε άτομα µε ψυχιατρικά προβλήματα και υπάρχουν γειτονιές που εμποδίζουν την εγκατάσταση ξενώνων με ψυχικά ασθενείς

Περιορισμό των ευκαιριών για εργασία

Παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι ψυχικά ασθενείς διαθέτουν σημαντική ικανότητα να εργαστούν, ένα πολύ μικρό ποσοστό βρίσκει δουλειά, κυρίως λόγω της αρνητικής στάσης των εργοδοτών.

Κοινωνική απομόνωση

Τα άτομα µε σοβαρές ψυχικές διαταραχές βιώνουν κοινωνική απομόνωση που οφείλεται όχι μόνο στα συµπτώµατα της ασθένειάς τους αλλά και στο κοινωνικό στίγμα. Λίγες επαφές με φίλους, έκπτωση των οικογενειακών δεσμών, περιορισμός των κοινωνικών συναναστροφών είναι σημάδια αυτής της απομόνωσης.

Αρνητικές επιπτώσεις στην πορεία της νόσου

Οι ασθενείς εσωτερικεύουν στο στερεότυπο του ‘ανήμπορου και άχρηστου’, με αποτέλεσμα να αποσύρονται από την κοινωνία. Αναπτύσσουν έτσι, συναισθήματα ματαίωσης και απογοήτευσης, ντροπής και ενοχής και κλείνονται στον ‘εαυτό τους’.

Αρνητικές επιπτώσεις στην οικογένεια

Τα μέλη της οικογένειας είναι αυτά που σηκώνουν το τεράστιο συναισθηματικό βάρος από τη νόσο του συγγενή τους αλλά και το βάρος της φροντίδας και της υποστήριξης του. Η οικογένεια βιώνει συνολικά τις συνέπειες των προκαταλήψεων, του στιγματισμού και των κοινωνικών διακρίσεων.

Τι μπορούμε να κάνουμε για τον περιορισμό του στίγματος της ψυχικής ασθένειας:

• Αγωγή κοινότητας με τη διάδοση έγκυρων πληροφοριών για την ψυχική νόσο
• Αντίκρουση όταν παρουσιάζονται εσφαλμένες αντιλήψεις από τα ΜΜΕ
• Να ενθαρρύνουμε τη χρήση θετικών εικόνων για να αναφερόμαστε σε ανθρώπους με ψυχική νόσο και να υπογραμμίζουμε την πραγματικότητα ότι η ψυχική νόσος μπορεί εύκολα να αντιμετωπιστεί
• Να δίνουμε έμφαση στις ικανότητες και όχι στους περιορισμούς
• Η ανοικτή συζήτηση βοηθάει στο να έρθει το θέμα στην επιφάνεια και να φύγει από τα στενά προσωπικά όρια
• Μην εξισώνουμε τους ανθρώπους με την ασθένεια. Δεν είναι ο άνθρωπος η ασθένεια. Για αυτό, αντί να λέμε ‘σχιζοφρενής’ να λέμε ‘το άτομο που έχει σχιζοφρένεια’, αντί για ‘καταθλιπτικός’, να λέμε το άτομο που έχει κατάθλιψη.