Ευλογιά - ευλογιά πιθήκων - ανεμοβλογιά: Προφίλ, διαφορές και απειλές

Το 1980, η εκρίζωση της ευλογιάς, μιας παγκόσμιας απειλής που μάστιζε την ανθρωπότητα για τουλάχιστον 3.000 χρόνια, αποτέλεσε ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα στην ιστορία της δημόσιας υγείας. Ταυτόχρονα, όμως, οδήγησε στον τερματισμό ενός πετυχημένου παγκόσμιου προγράμματος εμβολιασμού, που παρείχε προστασία από άλλους ιούς ευλογιάς. Μεταξύ αυτών και της ευλογιάς των πιθήκων, η  οποία μέσω ζώων - ξενιστών άρχισε να εξαπλώνεται για να μολύνει ανθρώπους στην Αφρική με αυξανόμενη συχνότητα από τη δεκαετία του 1970. Σχεδόν μισό αιώνα μετά, η ευλογιά των πιθήκων έχει ανιχνευτεί σε πολλές χώρες της Ευρώπης, σε ΗΠΑ, Καναδά και Αυστραλία, προκαλώντας διεθνή ανησυχία.

Ο ομότιμος καθηγητής Γενετικής και Γενετικής του Ανθρώπου, Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης (φωτογραφία), αναλύει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ιών της ευλογιάς, της ευλογιάς των πιθήκων και της ανεμοβλογιάς και τις διαφορές μεταξύ τους. Εξηγεί γιατί ο ιός δεν είναι επιρρεπής σε μεταλλάξεις, σε αντίθεση με τον SARS-CoV-2, και απαντά στο ερώτημα αν μπορεί να εξελιχθεί σε πανδημία.

Ευλογιά, ανεμοβλογιά, ευλογιά των πιθήκων

Όπως λέει, η ευλογιά είναι μολυσματική ασθένεια που προκαλείται από δύο στελέχη ιών (Variola major και Variola minor). Η ανεμοβλογιά είναι εξαιρετικά μεταδοτική ιογενής εξανθηματική νόσος με πυρετό. Είναι κυρίως παιδική νόσος και αποτελεί την πρωτοπαθή λοίμωξη από το ιό του έρπητα ζωστήρα (varicella zoster=VZV). Ο ιός της ευλογιάς των πιθήκων ανήκει στο γένος Orthopoxvirus της οικογένειας Poxviridae, στο ίδιο γένος με τον ιό variola, ο οποίος προκαλεί την ευλογιά που έχει εκριζωθεί παγκοσμίως από το 1980. Η ευλογιά των πιθήκων είναι λιγότερο μεταδοτική από την ευλογιά και τα συμπτώματά της είναι πιο ήπια. 

Από την πρώτη ανάλυση και χαρτογράφηση του γενετικού υλικού (DNA) του ιού σε δείγμα ασθενούς στην Πορτογαλία και δημοσιεύτηκε πριν από λίγες ημέρες, επιβεβαιώθηκε πως πρόκειται για τον ιό της ευλογιάς των πιθήκων. Η φυλογενετική ανάλυση του γονιδιώματος (DNA) έδειξε ότι ο ιός του 2022 ανήκει στον κλάδο της Δυτικής Αφρικής, που προκαλεί  χαμηλή θνητότητα, της τάξης του 1% ως 3%, σε αντίθεση την θνητότητα 10% που προκαλεί αυτός της Κεντρικής Αφρικής. Έτσι, σχετίζεται στενότερα με ιούς που έχουν σχέση με την εξάπλωση του ιού της ευλογιάς των πιθήκων από τη Νιγηρία, το 2018 και το 2019 στο Ηνωμένο Βασίλειο, στο Ισραήλ, στη Σιγκαπούρη και σε άλλες χώρες.

Λιγότερο επιρρεπής σε μεταλλάξεις

Ο ιός της ευλογιάς των πιθήκων είναι DNA και όχι RNA ιός όπως ο SARS-CoV-2, γεγονός που τον καθιστά λιγότερο επιρρεπή σε μεταλλάξεις. "Γνωρίζουμε ότι όταν πολλαπλασιάζεται το DNA, το ένζυμο που συντελεί στον πολλαπλασιασμό του έχει και έναν δεύτερο μηχανισμό για επιδιόρθωση των βλαβών, με αποτέλεσμα η συχνότητα των μεταλλάξεων να είναι 1 στο 1.000.000", εξηγεί στο iatronet.gr ο κ. Τριανταφυλλίδης και προσθέτει: "αντίθετα, το ένζυμο που συντελεί στον πολλαπλασιασμό των RNA ιών είναι επιρρεπές σε λάθη, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μεταλλάξεων σε συχνότητα 1 προς 100.000. Αυτό εξηγεί και την άποψη του ΠΟΥ ότι ο ιός της ευλογιάς των πιθήκων μάλλον δεν έχει μεταλλαχθεί".

Μια άλλη ουσιώδης διαφορά με τον κορωνοϊό είναι ότι ο SARS-CoV-2 μεταδίδεται σε ποσοστό περίπου 30% από ασυμπτωματικά άτομα που είναι φορείς του ιού, ενώ στην ευλογιά των πιθήκων οι μεταδόσεις γίνονται κυρίως κατά τη συμπτωματική φάση. Έτσι, εάν τα περιστατικά απομονωθούν για 21 ημέρες, όπως στο Βέλγιο, αυτό περιορίζει σημαντικά τον κίνδυνο μεταδόσεων.

Ο ξενιστής - "δεξαμενή" προέλευσης του ιού ή κύριος φορέας 

της νόσου της ευλογιάς των πιθήκων δεν έχει ακόμη εντοπιστεί, όπως και στον κορωνοϊό. Ονομάστηκε ευλογιά των πιθήκων επειδή οι ερευνητές τον εντόπισαν για πρώτη φορά σε πιθήκους εργαστηρίου το 1958. Διαγνώστηκε για πρώτη φορά σε ανθρώπους το 1970 στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό σε ένα αγόρι 9 ετών. Έκτοτε, τα περισσότερα κρούσματα σε ανθρώπους έχουν εμφανιστεί σε περιοχές της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής. Το πρώτο ξέσπασμα εκτός Αφρικής εμφανίστηκε το 2003 στις ΗΠΑ και συνδέθηκε με ζώα που εισήχθησαν από τη Γκάνα στο Τέξας, τα οποία στη συνέχεια μόλυναν σκύλους.

Τρόποι μετάδοσης

Πιστεύεται ότι μεταδίδεται από άγρια ζώα, όπως  τα τρωκτικά, που παίζουν σημαντικό ρόλο για τη μετάδοση σε ανθρώπους. Η εξάπλωση μεταξύ των ανθρώπων δεν είναι εύκολη, όμως μπορεί να συμβεί μέσω επαφής με σωματικά υγρά και αναπνευστικά σταγονίδια. "Για παράδειγμα, από τις φουσκάλες με υγρό που εμφανίζονται στο δέρμα του ασθενούς, ή αν κάποιος πλησιάζοντας αρκετά εισπνεύσει μεγάλα αερομεταφερόμενα σταγονίδια. Αυτά τα σταγονίδια γενικά δεν μπορούν να ταξιδέψουν περισσότερο από 1 μέτρο. σε αντίθεση με τον κορωνοϊό όπου τα μικροσταγονίδια εξαπλώνονται έως 4 μέτρα", σημειώνει ο κ. Τριανταφυλλίδης. Επιπλέον, η επαφή με ρούχα, κλινοσκεπάσματα ή πετσέτες που χρησιμοποιεί κάποιος μολυσμένος πορεί επίσης να είναι ένας επικίνδυνη, ενώ μετάδοση γίνεται και μέσω της σεξουαλικής επαφής. Τα κοινά οικιακά απολυμαντικά μπορούν να τον σκοτώσουν.

Διάγνωση, πρόληψη, αντιμετώπιση

Η μόλυνση από τον ιό διαγιγνώσκεται με μοριακό τεστ αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης (PCR) για την ανίχνευση ιικού DNA που απομονώνεται από κλινικά δείγματα.

Η ασθένεια είναι συνήθως ήπια και οι περισσότεροι ασθενείς θα αναρρώσουν μέσα σε λίγες εβδομάδες. Η θεραπεία στοχεύει κυρίως στην ανακούφιση των συμπτωμάτων, τη διαχείριση των επιπλοκών και την πρόληψη των μακροχρόνιων συνεπειών. Θα πρέπει να προσφέρονται στους ασθενείς υγρά και τροφή για να διατηρηθεί η κατάλληλη διατροφική κατάσταση, ενώ είναι πολύ σημαντικό να αντιμετωπίζονται όπως ενδείκνυται οι δευτερογενείς βακτηριακές λοιμώξεις που μπορεί να προκύψουν. Για τους σκοπούς του ελέγχου μιας εστίας ευλογιάς πιθήκου, οι αρμόδιοι φορείς υποδεικνύουν  ότι μπορούν να χρησιμοποιηθούν εμβόλια ευλογιάς, αντιικά και ανοσοσφαιρίνη δαμαλίτιδας.

Ο εμβολιασμός κατά της ευλογιάς μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για πριν όσο και για μετά την έκθεση και είναι έως και 85% αποτελεσματικός στην πρόληψη της ευλογιάς,  Επίσης,  μπορούν να χρησιμοποιηθούν δύο αντιικά φάρμακα (σιδοφοβίρη=idofovir και τεκοβιριμάτη=tecovirimat) για τον έλεγχο των επιδημιών της ευλογιάς των πιθήκων. H τεκοβιριμάτη εγκρίθηκε από τον Ευρωπαϊκό Ιατρικό Σύλλογο για την ευλογιά των πιθήκων το 2022 με βάση δεδομένα σε μελέτες σε ζώα και ανθρώπους, αλλά δεν είναι ακόμη ευρέως διαθέσιμο, σύμφωνα με τον ΠΟΥ. Έχουν αναπτυχθεί νεότερα εμβόλια που βασίζονται σε μη αναδιπλασιαζόμενες εκδόσεις του ιού της δαμαλίτιδας, ένα από τα οποία έχει εγκριθεί για την πρόληψη της ευλογιάς των πιθήκων. Ο κύριος τρόπος πρόληψης της λοίμωξης είναι η απομόνωση ασθενών για τους οποίους υπάρχει υποψία ευλογιάς των πιθήκων σε δωμάτιο αρνητικής πίεσης και η διασφάλιση του υγειονομικού προσωπικού να φορά κατάλληλο ατομικό προστατευτικό εξοπλισμό.

Υπάρχει απειλή πανδημίας;

Όπως εξηγεί ο καθηγητής, η ευλογιά των πιθήκων δεν αφορά νέο νόσημα και σποραδικές μεταδόσεις από ζώα στον άνθρωπο ή μεταδόσεις από ενδημικές περιοχές της Αφρικής έχουν περιγραφεί στο παρελθόν. Η μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο εγείρει ανησυχία ότι ο ιός μπορεί να υποστεί γενετικές αλλαγές για να μπορέσει να εξαπλωθεί πιο αποτελεσματικά από άτομο σε άτομο, αν και δεν είναι ιδιαίτερα επιρρεπής σε μεταλλάξεις.

Ωστόσο, η σημερινή κατάσταση διαφέρει σε σχέση με το παρελθόν λόγω του ότι έχει αναφερθεί ένας μεγάλος αριθμός κρουσμάτων σε μεγάλη γεωγραφική περιοχή, χωρίς ιστορικό ταξιδιού σε ενδημική περιοχή, το οποίο είναι ενδεικτικό οριζόντιας μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο.