Έμμονες ιδέες και φοβίες: Aνακτώντας τον χαμένο έλεγχο στο πρόβλημα του αποθησαυρισμού

Η ανατομία του ψυχαναγκασμού

Οι ψυχαναγκασμοί είναι έμμονες ιδέες που πολιορκούν τη σκέψη και επιβάλλονται στο άτομο παρά τη θέλησή του. Είναι δυσάρεστες και ανεπιθύμητες. Συχνά, βιώνονται ως κάτι ξένο και ενοχλητικό. Μπορεί ο ψυχαναγκασμός να έχει τη μορφή σκέψεων 'ανησυχώ ότι θα αρρωστήσω από κάποια μόλυνση', ή 'φοβάμαι ότι θα βλάψω το παιδί μου', τη μορφή εικόνων 'μια απαγορευμένη σεξουαλική εικόνα', ή παρορμήσεων, 'τραβώ και ξεριζώνω τα μαλλιά μου, και δεν ξέρω πως να το σταματήσω'. Οι ψυχαναγκασμοί έρχονται επαναλαμβανόμενα καθώς το άτομο πιστεύει ότι δεν μπορεί να ελέγξει τις σκέψεις του.

Ψυχαναγκασμοί vs Ανήσυχες σκέψεις

Η διαφορά του ψυχαναγκασμού από τις ανήσυχες σκέψεις είναι η ποιότητα και το περιεχόμενο. Ο ψυχαναγκασμός αφορά οι σκέψεις που φαίνονται τελείως 'παράλογες', αποκρουστικές ή αταίριαστες με το χαρακτήρα του. Οι ανήσυχες σκέψεις μπορεί επίσης να εμφανίζονται διαρκώς και το άτομο να δυσφορεί, αλλά φαίνεται να αφορούν πιθαναά αρνητικά γεγονότα που σχετίζονται με προβλήματα ζωής και που φοβάται το άτομο ότι μπορεί να συμβούν στο μέλλον, πχ ανήσυχες σκέψεις για τις εξετάσεις στη σχολή με τη πιθανότητα αποτυχίας, ανήσυχες σκέψεις και αμφιβολίες για μια συντροφική σχέση ή για τα οικονομικά θέματα.

Καταναγκασμός: Από τη σκέψη ... στην πράξη

Οι ψυχαναγκασμοί είναι το προστάδιο των καταναγκασμών. Το άτομο προκειμένου να εξουδετερώσει τις αρνητικές και δυσφορικές ιδέες που του προκαλούν άγχος οδηγούνται στους καταναγκασμούς. Με τον καταναγκασμό, ικανοποιούμε την επιτακτική ανάγκη να πούμε ή α κάνουμε κάτι για να μαλακώσουμε την αρνητική διάθεση που προκαλεί ο ψυχαναγκασμός: 'Φεύγοντας από το σπίτι, έκλεισα όλες τις ηλεκτρονικές συσκευές'; Mια ιδέα που μας οδηγεί στο φόβο ότι θα μπορούσαμε να προκαλέσουμε μια καταστροφή για την οποία είμαστε εμείς ένοχοι, εμείς θα κατηγορηθούμε, και αυτό θα πρέπει να προληφθεί με κάποιον τρόπο. Με ποιόν τρόπο; Με τον καταναγκαστικό έλεγχο. Το σχολαστικό τσεκάρισμα, και το νοερό τσεκάρισμα φεύγοντας 'έκλεισα σωστά το θερμοσίφωνα; το φως του μπάνιου το έκλεισα; Μήπως το σίδερο καίει ακόμη;'.

Μιλάμε λοιπόν για συμπεριφορές ή πράξεις που το άτομο νιώθει την ανάγκη να εκτελέσει παρότι αναγνωρίζει ότι είναι υπερβολικές. Είναι η απάντηση στον ψυχαναγκασμό. Γίνονται σύμφωνα με συγκεκριμένους κανόνες ή με στερεοτυπικό τρόπο.

Αποδεικνύεται δύσκολο να αντισταθεί κανείς στην εκτέλεση του καταναγκασμού, σκεφτόμενος τις συνέπειες. Οι καταναγκαστικές πράξεις μπορεί να είναι παρατηρήσιμες 'το πλύσιμο των χεριών με κάποιο τελετουργικό τρόπο, παίρνω μέτρα προφύλαξης στο σπίτι εξαφανίζοντας αιχμηρά αντικείμενα για να μην πάθει κανείς κακό' αλλά και εσωτερικές, όπως το να ελέγχει το άτομο κάτι από μέσα του, να μετράει, να απαγγέλλει συγκεκριμένες φράσεις, προσευχές, κάθε φορά που ξεπηδά στο μυαλό του μια αρνητική σκέψη. 

Συννοσηρά προβλήματα

Στις περισσότερες περιπτώσεις τα άτομα που αναπτύσσουν μια ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή συνοδεύεται και από άλλες αγχώδεις διαταραχές, όπως γενικευμένο άγχος, κοινωνική φοβία, άγχος υγείας, και διαταραχές διάθεσης όπως κατάθλιψη.

Φανταστείτε έναν φοιτητή που ταλαιπωρείται από τελετουργίες επανάληψης: Του παίρνει ώρες να διαβάσει λίγες σελίδες σε ένα βιβλίο ή να γράψει ένα σύντομο γράμμα, μπαίνοντας στο φαύλο κύκλο του να διαβάζει και να ξαναδιαβάζει. Ανησυχεί ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που μόλις διάβασε, ψάχνει τη τέλεια φράση ή λέξη, έχει ψυχαναγκαστικές σκέψεις γύρω από το σχήμα κάποιων γραμμάτων. Πόσο χρόνο αφοσιώνει αυτός ο φοιτητής στο να γράψει μια εργασία; Πόσο θα αγχωθεί όταν κληθεί να τη διαβάζει μπροστά στους καθηγητές; Πιθανότατα αυτός ο φοιτητής σταδιακά θα αποσύρεται από τα ακαδημαϊκά του καθήκοντα, θα αναπτύξει κοινωνική φοβία με το φόβο ότι ό,τι και να πει θα τον κοροϊδέψουν, θα τον ρεζιλέψουν οι άλλοι, θα τον περάσουν για 'τρελό' ή περίεργο, πράγμα που θα του προκαλέσει έντονη θλίψη, κοινωνική απομόνωση και χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Αποθησαυρισμός: Πώς ελέγχω τη ζωή μου, συλλέγοντας αντικείμενα.....

Η παθολογική συλλογή αντικειμένων δεν αποτελεί χόμπι, και δεν είναι παρά η αδυναμία του ατόμου να απαλλαγεί από διάφορα αντικείμενα που έχει στην κατοχή του.

Το άτομο βιώνει μια επίμονη δυσκολία να απορρίψει ή να αποχωριστεί τα υπάρχοντά του ανεξάρτητα από την πραγματική τους αξία ή την συναισθηματική αξία. Αυτή η αδυναμία οφείλεται στην ανάγκη αποθήκευσης αντικειμένων και στην ενόχληση που σχετίζεται με την απόρριψή τους. Συχνά, το άτομο οδηγείται σε παρορμήσεις όπως το να μαζεύει και να συλλέγει άχρηστα αντικείμενα.

Μοιάζει σαν το άτομο αυτό να πολιορκείται από μια ανεξέλεγκτη ανάγκη να συνεχίσει να τα κατέχει και να νιώθει έντονο άγχος, νευρικότητα ακόμα και στη σκέψη να απαλλαγεί από αυτά. Το άτομο υπερεκτιμά τη σημασία ενός αντικειμένου και τη χρησιμότητα που μπορεί να έχει μελλοντικά. Το αποτέλεσμα αυτής της αδυναμίας είναι ένα σπίτι ιδιαίτερα ακατάστατο και διάσπαρτο από πράγματα που καταλαμβάνουν ολοένα και περισσότερους χώρους, ακόμα και αυτούς που είναι απόλυτα απαραίτητοι στην καθημερινότητα του καθενός (κουζίνα, μπάνιο, κ.ά.). Επίσης, αυτό το πρόβλημα δημιουργεί συμφόρηση και βρωμίζει τους ενεργούς χώρους, θέτοντας ουσιαστικά σε κίνδυνο την προβλεπόμενη χρήση τους. Εάν οι ενεργοί χώροι δεν είναι βρώμικοι, αυτό είναι μόνο λόγω των παρεμβάσεων τρίτων (μελών της οικογένειας, σύντροφος, σύζυγος, καθαριστές, αρχές).

Καταλαβαίνουμε ότι οι περαιτέρω συνέπειες του προβλήματος είναι δυσμενείς, το άτομο συγκρούεται συνεχώς με τους συμβιώντες, απομονώνεται, βιώνει μοναξιά, κατάθλιψη, και οι τρίτοι αποφεύγουν την συνύπαρξη μαζί του.

Τα αίτια της ψυχαναγκαστικής καταναγκαστικής διαταραχής

Η γενετική

• Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα δεν υπάρχει επιβεβαίωση σαφής για τη γονιδιακή προέλευση των ψυχαναγκαστικών καταναγκαστικών χαρακτηριστικών. Σίγουρα, μελέτες έχουν δείξει τη προδιάθεση ατόμων σε οικογένειες με ανάλογο ιστορικό της διαταραχής ή αγχωδών διαταραχών.
• Παρατηρείται ένα σημαντικό ποσοστό ανθρώπων στο φάσμα του αυτισμού, κυρίως την ελλειμματική προσοχή που εμφανίζουν την διαταραχή αποθησαυρισμού, πράγμα που αξιολογείται από ένα ψυχίατρο, αλλά χρειάζεται μια διαφοροποίηση αυτών των περιπτώσεων, καθώς η ανάπτυξη και η αντιμετώπισή τους προσεγγίζεται με βάση το πρόβλημα του αυτισμού.

Τραυματικά γεγονότα:

• Μια παλιά αλλά καλά εδραιωμένη θέση είναι ότι αρνητικά γεγονότα κατά την παιδική ηλικία (απώλεια γονέων, κακοποίηση, υπερπροστατευτικό, τιμωρητικό και αυστηρό περιβάλλον), συνηγορούν στην ανάπτυξη της διαταραχής. Συχνά, οι θεραπευόμενοι με ΨΚΔ αναφέρουν ότι προσβάλλονται από νοερές σκηνές και εικόνες σχετιζόμενες με τραυματικά γεγονότα ''η μητέρα με υποτιμούσε συνέχεια και με είχε υπό τον έλεγχό της, κάθε φορά που έφερνα αντίρρηση ο πατέρας μου με κλείδωνε στο δωμάτιο, οι γονείς μου με τιμωρούσαν συνέχεια''. Η εχθρότητα, η υποτίμηση, η τιμωρία, η αυστηρότητα, φέρνει ένα παιδί αντιμέτωπο με την ενοχή. Ότι εκείνο φταίει, ότι τίποτα δε κάνει σωστά, ότι αξίζει την τιμωρία, μεγαλώνει με την αίσθηση των 'πρέπει' αλλιώς κάτι άσχημο θα συμβεί, αλλιώς θα έρθει μια καταστροφή.

• Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά προσωπικότητας

Η τελειομανία (η άποψη ότι το τέλειο είναι εφικτό και άρα μπορούμε να το καταφέρουμε), το αίσθημα υπερυπευθυνότητας (η αίσθηση ότι μπορούν να προκαλέσουν ή να προλάβουν σημαντικές για αυτούς αρνητικές εκβάσεις).

• Οι πεποιθήσεις από πίσω..

Η δυναμική της σκέψης αλλάζει. Υπάρχει μια υπερβολική σημασία στη σκέψη. ότι σκέφτομαι, από τη στιγμή που το σκέφτομαι είνα κα πολύ πιθανό να συμβεί. Κάτι που διαβάζω στο ίντερνετ ταυτίζομαι με αυτό και πιστεύω ότι 'ναι, θα το πάθω και εγώ αυτό. Οι σκέψεις επίσης έχουν την ίδια ηθική βαρύτητα με την πραγματικότητα, εάν για παράδειγμα σκέφτηκα να κάνω κάτι απαγορευμένο είμαι ανήθικος και κακός άνθρωπος. Υπάρχει ακόμη μια υπερεκτίμηση της απειλής, θεωρεί το άτομο ότι οι κίνδυνοι και οι απώλειες είναι πιθανότερο να συμβούν, και ότι εάν συμβούν θα υπάρχουν καταλυτικές, καταστροφικές συνέπειες, (μοιάζει σαν να υπάρχει 1 στα 1.000.000 να πάθεις κάτι, αλλά ελαχιστοποιείς τις πιθανότητες πιστεύοντας στο 1 στα 100).

• Έρευνες δεν αποδεικνύουν ότι οικονομικά προβλήματα και χαμηλό βιοτικό επίπεδο σχετίζεται με τον αποθησαυρισμό.

Οι ψυχαναγκασμοί ως μηχανισμός αυταξίας

Οι ψυχαναγκασμοί και οι καταναγκασμοί επιδεικνύουν μια λειτουργική αποτελεσματικότητα εδώ, μιας και θέτοντας στον εαυτό τους ισχυρούς κανόνες, τελετουργικά, επιδιώκουν την αποδοχή, την έγκριση, πιστεύοντας ότι μέσω αυτών των μέσων θα μπορέσουν να ανακτήσουν τον έλεγχο των πραγμάτων.' Ελέγχω κάτι υπερβολικά, παράλογα... γιατί αν δε το κάνω έχω να περιμένω μια καταστροφή'. Με τον έλεγχο μειώνουν τις πιθανότητες να νιώσουν ενοχές, να κατηγορηθούν, νιώσουν το αβέβαιο. Μοιάζει Η ΨΚΔ να λειτουργεί ως μηχανισμός αυτοπροστασίας προφυλάσσοντας το αίσθημα αυταξίας.

Η θεραπεία για τις έμμονες ιδέες και τον αποθησαυρισμό.

• Αρχικά, η φαρμακευτική αγωγή μπορεί να προταθεί, κάτι που αξιολογείται με βάση τη βαρύτητα της διαταραχής, το πόσο λειτουργικός είναι στην καθημερινότητά του, καθώς επιβαρυντικό ρόλο παίζουν οι πιθανές ψυχικές δυσλειτουργίες που μπορεί να συνυπάρχουν, (κοινωνικό άγχος, κρίσεις πανικού, κλινική κατάθλιψη).
• Η θεραπεία εκλογής για την Ψυχαναγκαστική Καταναγκαστική Διαταραχή είναι η Γνωστική ~ Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία. Το πρώτο και σημαντικό όπως σε κάθε άλλο θέμα ψυχικής υγείας είναι το κατά πόσο ο θεραπευόμενος είναι έτοιμος και αποφασισμένος να απαλλαγεί από την κατάσταση που ταλαιπωρείται. Διότι, είναι βέβαιο το πόσο μπορεί να φοβάται και να προβληματίζεται το άτομο που καλείται να απαρνηθεί τις 'ασφάλειές του' και τα τελετουργικά που τον έχουν μάθει να ελέγχει τον εαυτό του, τις καταστάσεις, το αβέβαιο.
• Στη θεραπεία ο ασθενής κατανοεί τους λόγους για τους οποίους δεν είναι υποχρεωμένος να αποθηκεύει όλα τα αντικείμενα, και να κρατάει αντικείμενα που θεωρούνται απολύτως περιττά και άχρηστα. Μαθαίνει τρόπους που μπορεί να απαλλάσσεται από περίσσια και καινούργια αντικείμενα, οργανώνοντας εποικοδομητικά τον χώρο του και να μετράει το άγχος του κάθε φορά που απορρίπτει ένα αντικείμενο. Όσο περισσότερο και με μια κλιμάκωση αυξανόμενης δυσκολίας απορρίπτει αντικείμενα, άρα εκτίθεται στο φόβο του, τόσο θα μειώνεται το άγχος και η ανάγκη να συσσωρεύει αντικείμενα.

Ο στόχος είναι να μειωθεί ο ψυχαναγκασμός, η έμμονη ιδέα, μέσα από τον καταναγκασμό. Η θεραπεία στηρίζεται σε πειράματα πάνω στους καταναγκασμούς. Όσο αντιστέκομαι στον καταναγκασμό, δηλαδή να αποθηκεύσω ληγμένα απορρυπαντικά αν χρειαστούν στο μέλλον, τόσο το άγχος μειώνεται, τόσο η πιθανότητα να συμβεί κάτι καταστροφικό εξανεμίζεται, και με σταθερή εφαρμογή πειραμάτων, κάθε εβδομάδα, ο καταναγκασμός και οι τελετουργίες εξαφανίζονται σαν συμπεριφορές και οι ψυχαναγκασμού φθίνουν.

• Οι ψυχαναγκασμοί σβήνουν μέσω των καταναγκασμών. Χάνουν τη δύναμή τους γιατί αντιλαμβανόμαστε ότι τίποτα από όλα αυτά που περιμένουμε να συμβούν μην κάνοντας τον καταναγκασμό, δεν συμβαίνουν τελικά.

Το 'λογικό', εύκολα γίνεται 'παράλογο'...

Οι σκέψεις είναι απλώς σκέψεις. Δεν είναι πραγματικότητα ή γεγονότα για να τα πιστεύουμε. Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να διεισδύουμε σε κάθε σκέψη, να την δίνουμε αξία, να την κάνουμε κομμάτι μας. Χρειάζεται να έχουμε τη δυνατότητα επιλογής.

Η διαφορά των ψυχαναγκαστικών, εμμονικών σκέψεων από τις 'λογικές' είναι απλά ότι δίνουμε υπερβολική σημασία σε αυτές. Όταν δίνεις υπερβολική σημασία σε κάτι, η παρερμηνεία αυτού είναι μονόδρομος. Το λογικό μπορεί να παρερμηνευτεί και να γίνει παράλογο, ψυχαναγκαστικό, αλλά ευτυχώς μπορεί να γίνει και το αντίθετο.