Ευχ. Παναγοπούλου: Το συλλογικό τραύμα δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ατομικά

Φοιτητές του Τμήματος Ιατρικής του ΑΠΘ, φίλοι της αδικοχαμένης στην τραγωδία των Τεμπών συμφοιτήτριάς τους, Κ.Λ., συμμετέχουν σε ομαδικές εβδομαδιαίες συναντήσεις εκπαίδευσης στην ψυχική ανθεκτικότητα. Η νοηματοδότηση όσων συνέβησαν στις 28 Φεβρουαρίου, η πιθανή αναβίωση παλιότερων τραυμάτων, ανεπίλυτες συγκρούσεις, μια κυκλική διαδικασία εναλλαγής διαφορετικών συναισθημάτων και άλλες παράμετροι αποτελούν κομμάτια ενός παζλ που πρέπει να συμπληρωθεί για να σχηματίσει τη μεγάλη εικόνα.

Το συλλογικό τραύμα μετά από μια μαζική καταστροφή πλήττει την κοινότητα στην καρδιά της και η αντιμετώπισή του δεν μπορεί να είναι ατομική και αποσπασματική, επισημαίνει η συντονίστρια των συναντήσεων, ψυχολόγος Υγείας και αναπληρώτρια καθηγήτρια προαγωγής Υγείας στο ΑΠΘ, Εύχαρις Παναγοπούλου (φωτογραφία).

Μιλώντας στο iatronet.gr, αναπτύσσει τα επίπεδα των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων παρόμοιων γεγονότων και τις συνέπειές τους σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο, ενώ προσεγγίζει με κριτική ματιά τις παρεμβάσεις αντιμετώπισης που εφαρμόζονται στην Ελλάδα. Όπως αναφέρει, αυτές γίνονται παράλληλα και αποσπασματικά, επικεντρώνοντας στην ψυχολογική στήριξη σε ατομικό επίπεδο, αντί να επενδύουν στην ψυχική ενδυνάμωση σε επίπεδο ομάδων ή κοινότητας. Εξηγεί την έννοια της εκπαίδευσης στην ψυχική ανθεκτικότητα, που αποτελεί σήμερα θεραπεία εκλογής για την αντιμετώπιση του συλλογικού τραύματος, σε ΗΠΑ και Ευρώπη.

Τα 5 επίπεδα πληττόμενων

Το συλλογικό τραύμα, όπως αναφέρει η κ. Παναγοπούλου, πλήττει την κοινωνία και τα άτομα σε πέντε επίπεδα ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων, παρατηρώντας πως συνήθως εστιάζουμε μόνο στα δύο πρώτα:

1. Οι οικογένειες των θυμάτων.
2. Τα άτομα που έχουν άμεση σωματική βλάβη.
3. Οι επιζήσαντες που δεν έχουν άμεση βλάβη, όπως οι επιβάτες στα πιο πίσω βαγόνια του μοιραίου τρένου.
4. Οι "παραλίγο". Οι ιστορίες ατόμων που μαρτυρούν ότι "θα έπαιρνα το τρένο, αλλά εκείνη τη μέρα άλλαξα δρομολόγιο".
5. Ομάδες και κοινότητες των θυμάτων.

Κλίμακες επιπτώσεων

Εκτός από τις αυτονόητες συνέπειες της μετατραυματικής διαταραχής, του άγχους και συνοδών νοσημάτων, η αναπληρώτρια καθηγήτρια εστιάζει σε ψυχοκοινωνικές συνέπειες που δεν έχουν φωτιστεί.

• Ανάγκη νοηματοδότησης: Το συμβολικό μας σύμπαν είναι ασφαλές, δίκαιο και προβλέψιμο, αλλά η αντικειμενική πραγματικότητα δεν είναι. "Εγώ ξέρω ότι αν περπατήσω στο πεζοδρόμιο δεν θα με πατήσει αυτοκίνητο και αισθάνομαι ασφαλής, όμως στην πραγματικότητα μπορεί ένας μεθυσμένος οδηγός να ανέβει στο πεζοδ΄ρομιο και να με πατήσει", εξηγεί. Η ανάγκη νοηματοδότησης σε τέτοια γεγονότα είναι μεγάλη, για αυτό, το πρώτο μας ερώτημα είναι "γιατί".
• Αναβίωση προηγούμενων τραυμάτων. "Όσοι δουλεύουμε στον χώρο της ψυχοκοινωνικής περίθαλψης, βλέπουμε τώρα με τα Τέμπη να αναβιώνουν πολλά πράγματα σε επιζήσαντες από τη φωτιά στο Μάτι για παράδειγμα", παρατηρεί.
• Πεδίο έκφρασης ανεπίλυτων συγκρούσεων. "Μετά τα Τέμπη, υπάρχει μια διάχυτη οργή, η οποία κάπου πρέπει να εκφραστεί", αναφέρει, διευκρινίζοντας πως αυτή η οργή δεν είναι απαραίτητα και μόνο συνέπεια του γεγονότος. "Ατομικές συγκρούσεις με την οικογένεια που δεν έχουν εκφραστεί, βρίσκουν εκεί την έκφρασή τους".
• Εναλλαγή συναισθημάτων. "Σε μια κυκλική και επαναλαμβανόμενη διαδικασία, περνάμε από την οργή στην ανακούφιση και τη λήθη και πάλι πίσω στην οργή", σημειώνει, παρομοιάζοντας τη διαδικασία με τους ομόκεντρους κύκλους που σχηματίζονται όταν ρίχνουμε μια πέτρα στο νερό.

Αποσπασματική αντιμετώπιση

Η κ. Παναγοπούλου επισημαίνει ότι παρόλο που οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις μιας μαζικής καταστροφής έχουν απήχηση σε συλλογικό επίπεδο, η αντιμετώπιση που έχουμε ως τώρα σε εθνικό επίπεδο αφορά παρεμβάσεις που γίνονται παράλληλα και αποσπασματικά, εστιάζοντας στο άτομο.

"Όλες οι υπηρεσίες λειτουργούν ξεκομμένα από την υπόλοιπη κοινότητα και αν θέλετε και στο περιθώριο. Τείνουμε να εστιάσουμε στην ψυχολογική βοήθεια και στήριξη, που ξέρουμε από τη διεθνή βιβλιογραφία ότι διαιωνίζει την ταυτότητα του θύματος, ενώ θα έπρεπε να εστιάζουμε στην ψυχική ανθεκτικότητα, στην ψυχική ενδυνάμωση, που βοηθούν την ταυτότητα ενός ολοκληρωμένου επιζήσαντα", αναφέρει.

Η εκπαίδευση στην ψυχική ανθεκτικότητα (psychological resilience training) σε επίπεδο ομάδων ή κοινότητας, προσθέτει, αποτελεί θεραπεία εκλογής σε Ευρώπη και ΗΠΑ και στοχεύει:

• Να βοηθήσει τα άτομα να δώσουν νόημα στο τραυματικό γεγονός και να το εντάξουν τόσο στην προσωπική όσο και στη συλλογική ιστορία τους.
• Να εκπαιδεύσει τα άτομα στο να αναπτύξουν τις δεξιότητες να αναγνωρίζουν το στρες σε οποιοδήποτε επίπεδο σε σχέση με το γεγονός.
• Να ενδυναμώσει τα άτομα μιας κοινότητας μετά από ένα τραύμα, να ανακαλύψουν εκείνα τα ψυχοκοινωνικά αποθέματα ώστε αντιμετωπίσουν την καθημερινότητά τους πιο εύκολα.
• Να εντοπίσει και να στηρίξει τις ευάλωτες ομάδες για να προχωρήσουν στο επόμενο βήμα.
• Να εκπαιδεύσει τα ίδια τα μέλη της κοινότητας στο να αποφύγουν ένα επόμενο τραύμα.
• Να ενισχύσει τους δεσμούς της κοινότητας.

Ένα μέρος της εκπαίδευσης αφορά και στο λεγόμενο "μοντέλο του ελβετικού τυριού", ώστε ο καθένας να αναγνωρίσει ποιο κομμάτι του επιπέδου του αναλογεί. "Είναι σημαντικό να αναλογιστεί κανείς και το μερίδιο της ευθύνης, όχι για να αποδώσουμε κατηγορία, αλλά για να ενδυναμωθούμε", σημειώνει.

Σε σχετική εισήγησή της σε εκδήλωση της Κοσμητείας της Σχολής Επιστημών Υγείας του ΑΠΘ, η κ. Παναγοπούλου έκλεισε με το μήνυμα μιας γυναίκας που επέζησε από τη φωτιά στο Μάτι. Μετά το δυστύχημα των Τεμπών, έγραψε:

"Δεν είναι ότι τον έχασα, δεν είναι ότι ακόμα ακούω τις φωνές του όταν καιγόταν, δεν είναι ότι ακόμα μυρίζω τα καμένα. Είναι ότι μαζί με τα καμένα μυρίζω και την άνοιξη. Είναι ότι μαζί με τις φωνές του, τώρα πια ακούω και τις φωνές των παιδιών που παίζουν στις αυλές. Μαζί με την απελπισία, βλέπω τη χαρά. Τελικά έχει μεγάλη δύναμη η χαρά".