Το πένθος του κορωνοϊού

Της Αρετής Βεργούλη*

Στις ημέρες που διανύουμε, επικρατεί η είδηση της σταδιακής λήξης των περιοριστικών μέτρων και της επιστροφής στην καθημερινότητα. Πώς θα είναι όμως αυτό; Οι αντιδράσεις θα είναι ίδιες από όλους; Θα ζήσουμε σκηνές όπως στην ταινία του Βισκόντι Θάνατος στη Βενετία, όπου οι άνθρωποι γλεντούσαν  στο μεγαλοπρεπές Hôtel des Bains στο Λίντο ενώ απ’ έξω ο λοιμός θέριζε; Ή κάποιοι από εμάς θα συνεχίσουμε να είμαστε σε μια εθελοντική "καραντίνα" από φόβο για τον ιό;

Το γεγονός της πανδημίας είναι κοινό για όλους· η συνθήκη όμως με την οποία βιώθηκε από τον καθένα δεν είναι. Διαφορετικά το βίωσε ο μάγειρας που αντί για την εξωτική Σαντορίνη παραμένει στο πατρικό σπίτι, γιατί το ξενοδοχείο δεν άνοιξε, διαφορετικά ο έφηβος που πάτησε pause στη ζωή του, διαφορετικά το ζευγάρι με μικρά παιδιά στο τριάρι της Κυψέλης, διαφορετικά ο γέροντας στο σπίτι. Αυτή η διαφορετική συνθήκη σημαίνει ότι και η επιστροφή στην επόμενη ημέρα δεν θα γίνει για όλους με τον ίδιο τρόπο.

Το γεγονός που βιώσαμε λειτούργησε ως ένα ατομικό και ταυτόχρονα συλλογικό τραύμα, το οποίο έχει κοινά σημεία με το πένθος. Μόνο που σε αυτή την περίπτωση δεν πενθούμε μονάχα ανθρώπους, αλλά και οικονομικά αγαθά, καθώς και την απώλεια της προηγούμενης κανονικότητας, αυτού που ονομάζαμε "φυσιολογικό".

Το πένθος που προέρχεται από την πανδημία δεν ακολουθεί ένα συγκεκριμένο μοτίβο αλληλουχιών, εν αντιθέσει "υπενθυμίζεται" και "προκαλείται" από γεγονότα της καθημερινότητας, όπως τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για να πάμε διακοπές, για να φάμε ένα βράδυ στο αγαπημένο μας εστιατόριο ή για να πάμε κομμωτήριο. Μοιάζει σαν μια ανοιχτή πληγή που δεν κλείνει, σαν ένα τραύμα.

Οι επιπτώσεις της πανδημίας ισοδυναμούν με συλλογικό τραύμα καθώς δεν αφορούν μόνο τη φυσική και υλική καταστροφή ανθρώπων, περιουσιών· ταυτόχρονα αποτελούν μια άμεση ή έμμεση επίθεση σε ό,τι συνθέτει έναν πολιτισμό: θρησκεία, ιστορία, παιδεία, κρατικούς οργανισμούς, οικονομία. Ποιος δεν θα θυμάται το Πάσχα του 2020 ως ένα αγκάθι-τομή στις ελληνοχριστιανικές παραδόσεις;

Το πώς θα είναι η επόμενη ημέρα και πώς θα αντιμετωπίσει ο καθένας μας τις συνέπειες της πανδημίας εξαρτάται, εκτός από το πώς το βίωσε ο ίδιος, και από τις πρώιμες εμπειρίες του στην οικογένεια προέλευσης, την ψυχική δομή και υγεία του, την ψυχική του ανθεκτικότητα, τις συναισθηματικές του σχέσεις, το αξιακό του σύστημα, καθώς το στάδιο και τη φάση ζωής όπου βρίσκεται.

Για να μπορέσει να κλείσει το τραύμα, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να ολοκληρωθεί η διαδικασία του πένθους, κατά την οποία τα αρνητικά συναισθήματα που συνοδεύουν το "τραύμα" αποβάλλονται ή συστέλλονται. Οι φάσεις της διαδικασίας του πένθους της πανδημίας είναι οι εξής:

Στάδιο 1ο: Άρνηση (Αρχή της πανδημίας – Έλα μωρέ τώρα, υπερβολές)...

Ένας προσωρινός μηχανισμός άμυνας βοηθά το άτομο να διαχειριστεί μόνο όσες πληροφορίες αντέχει. Αντιδράσεις όπως «δεν είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό» εμπίπτουν στην κατηγορία αυτή, με το μούδιασμα και το πάγωμα να επικρατούν.

Στάδιο 2ο: Θυμός (Γιατί στη δική μας γενιά; Η ζωή μου έχει μπει στο pause).

Ο θυμός εκφράζεται απέναντι στον κόσμο, στην οικογένεια, στους φίλους, στο κράτος αλλά και απέναντι στον Θεό. Ο άνθρωπος νιώθει εγκαταλελειμμένος και αδύναμος μπροστά στο κακό που τον βρήκε.

Στάδιο 3ο: Διαπραγμάτευση (Αν λάβουμε μέτρα, θα τα καταφέρουμε).

Στη φάση αυτή γίνονται σκέψεις για όλα αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν με διαφορετικό τρόπο ώστε να αποφευχθεί η απώλεια της κανονικότητας. Το άτομο θέλει πίσω τη ζωή που είχε προτού συμβεί η απώλεια. Επίσης είναι η εποχή που εμφανίζονται έντονες τύψεις και ενοχές για αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν διαφορετικά στο παρελθόν και δεν έγιναν (λόγου χάρη, πληροφορίες για την πανδημία στις οποίες δεν δόθηκε η δέουσα προσοχή).

Στάδιο 4ο: Κατάθλιψη (Τίποτα δεν θα είναι πια το ίδιο).

Στο στάδιο αυτό επικρατούν έντονα συναισθήματα κατάθλιψης, μελαγχολίας ή απελπισίας. Η κατάθλιψη αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στη συνειδητοποίηση ότι το αντικείμενο της απώλειας χάθηκε.

Στάδιο 5ο: Αποδοχή (Η νέα κανονικότητα).

Στο στάδιο αυτό γίνεται αποδοχή της νέας πραγματικότητας. Ο άνθρωπος μαθαίνει να ζει χωρίς το αντικείμενο της απώλειας και αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να συνεχίσει τη ζωή του.

Οι έρευνες που θα ακολουθήσουν στη μετά κορονοϊόν εποχή θα μας δώσουν σίγουρα πολλά και ενδιαφέροντα ευρήματα, που θα μας επιτρέψουν να καταλήξουμε σε πιο ασφαλή συμπεράσματα ως προς τον τρόπο που υπάρχουμε και λειτουργούμε μέσα στο σύστημα της ζωής. Όπως και να έχει, είναι χρήσιμο να επαναπροσδιορίσουμε την ουσία των πραγμάτων της ζωής μας και να μην εγκλωβιστούμε στην ευμάρεια της γενιάς μας· κατόπιν, θα πρέπει να τεθούν νέοι κανόνες για το τι επιτρέπεται και τι δεν επιτρέπεται, σε επίπεδο συλλογικό.

*Ψυχολόγος - ψυχοθεραπεύτρια