Βρογχικό άσθμα: Αίτια και διάγνωση

Το άσθμα αποτελεί ένα σοβαρό παγκόσμιο πρόβλημα υγείας. Άνθρωποι όλων των ηλικιών, σε όλο τον κόσμο, πάσχουν από αυτή τη χρόνια νόσο, η οποία, εάν δεν βρίσκεται σε έλεγχο, μπορεί να τους θέσει σοβαρούς περιορισμούς στην καθημερινή τους ζωή ή και να αποβεί μερικές φορές μοιραία.

Ορισμός του άσθματος

Το άσθμα είναι μια χρόνια φλεγμονώδης νόσος των αεραγωγών στην οποία παίρνουν μέρος πολλά κύτταρα και κυτταρικά στοιχεία. Η χρόνια φλεγμονή σχετίζεται με 'βρογχική υπεραντιδραστικότητα', με την ανάπτυξη, δηλαδή, μιας ευαισθησίας των βρόγχων, που οδηγεί σε επαναλαμβανόμενα επεισόδια συριγμού, δύσπνοιας, αίσθησης βάρους στο στήθος και βήχα, ιδιαίτερα τη νύκτα ή νωρίς το πρωί.

Αυτά τα επεισόδια συνοδεύονται συχνά από απόφραξη των βρόχων η οποία είναι συνήθως αναστρέψιμη αυτόματα ή μετά από θεραπεία.

Συχνότητα του άσθματος

Υπολογίζεται ότι περίπου 300 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο πάσχουν από άσθμα. Η συχνότητα εμφάνισης της νόσου διαφέρει από χώρα σε χώρα και κυμαίνεται από 1-18%. Οι μεγάλες στατιστικές διαφορές που εμφανίζονται οφείλονται εν μέρει και στον τρόπο και τη μεθοδολογία διάγνωσης του άσθματος σε κάθε χώρα.

Σε αρκετές χώρες η συχνότητα εμφάνισης δείχνει αυξητικές τάσεις, σε άλλες φαίνεται να σταθεροποιείται, ενώ σε μερικές φαίνεται να μειώνεται. Οι θάνατοι από άσθμα, παγκόσμια, υπολογίζονται σε 250.000 ετησίως.

Παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη και έκφραση του άσθματος

Οι παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη του άσθματος σε έναν άνθρωπο μπορούν να χωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: σε αυτούς που προκαλούν την εμφάνιση του άσθματος ως νόσου και σε αυτούς που προκαλούν τα συμπτώματα του άσθματος.

Κάποιοι από τους παράγοντες δρουν αμφίδρομα.

Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει κυρίως γενετικούς παράγοντες (π.χ. ύπαρξη μελών στην οικογένεια με άσθμα ή άλλες αλλεργίες) και η δεύτερη κυρίως περιβαλλοντικούς παράγοντες (π.χ. αλλεργιογόνα, καπνός τσιγάρου, μόλυνση του περιβάλλοντος, επαγγελματικές ουσίες που προκαλούν ευαισθητοποίηση των πνευμόνων).

Σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του άσθματος σε κάποιον άνθρωπο παίζει η αλληλεπίδραση που αναπτύσσεται μεταξύ των ιογενών λοιμώξεων που περνά κάθε φορά και της ατοπίας του, δηλαδή της αλλεργικής του προδιάθεσης. Η ατοπία ενός ανθρώπου επηρεάζει την απάντηση των πνευμόνων του στις ιώσεις, και οι ιώσεις με τη σειρά τους μπορούν να επηρεάσουν την ανάπτυξη βρογχικής υπεραντιδραστικότητας.

Η έκθεση στον καπνό του τσιγάρου δρα με πολλούς τρόπους στην ανάπτυξη άσθματος, ιδίως σε ανθρώπους με ατοπία. Αυξάνει τον κίνδυνο βρογχικής υπεραντιδραστικότητας, ενοχοποιείται για επιταχυνόμενη επιδείνωση της αναπνευστικής λειτουργίας σε ασθενείς που ήδη πάσχουν από άσθμα, αυξάνει τη σοβαρότητα του άσθματος, προδιαθέτει τους ασθενείς με άσθμα σε κακή συμμόρφωση με τη θεραπευτική τους αγωγή (εισπνεόμενα ή άλλα φάρμακα) και μειώνει την πιθανότητα το άσθμα τους να τεθεί σε πλήρη έλεγχο.

Διάγνωση και σταδιοποίηση

Κλινική διάγνωση

Ιατρικό ιστορικό

Οι ασθενείς με άσθμα συχνά περιγράφουν χαρακτηριστικά συμπτώματα, όπως δύσπνοια που εμφανίζεται παροξυσμικά, αφύπνιση τις πρώτες πρωινές ώρες λόγω δύσπνοιας, συριγμό, βήχα και αίσθηση βάρους στο στήθος. Χρήσιμα εργαλεία για τον γιατρό για να διαγνώσει την ύπαρξη άσθματος σε έναν ασθενή είναι η εμφάνιση των παραπάνω συμπτωμάτων μετά από την έκθεση του ασθενούς σε κάποιον αλλεργικό παράγοντα.

Σε άλλους ασθενείς τα ενοχλήματά τους εμφανίζονται εποχιακά, ενώ τέλος υπάρχουν ασθενείς όπου και στην οικογένειά τους ανευρίσκονται συγγενείς με αλλεργικές παθήσεις ή και άσθμα. Μια παραλλαγή του άσθματος που εμφανίζεται μόνο με χρόνιο βήχα είναι ιδιαίτερα συχνή στα παιδιά.

Σε αυτήν την παραλλαγή ο βήχας επιδεινώνεται τη νύκτα, ενώ την ημέρα τα συμπτώματα εξαφανίζονται. Η σωματική δραστηριότητα αποτελεί και αυτή μια συχνή αιτία πρόκλησης συμπτωμάτων άσθματος για τους περισσότερους ασθενείς, ενώ σε μερικούς αποτελεί τη μοναδική αιτία.

Φυσική εξέταση

Το πιο συχνό παθολογικό σημείο που βρίσκει ο γιατρός στη φυσική εξέταση του ασθενούς είναι ο συριγμός κατά την ακρόαση, εύρημα που επιβεβαιώνει την ύπαρξη βρογχόσπασμου. Παρ’ όλα αυτά, σε μερικούς ασθενείς με άσθμα ο συριγμός πιθανόν να λείπει ακόμη και με συνύπαρξη σημαντικού βρογχόσπασμου.

Δοκιμασίες για τη διάγνωση και την παρακολούθηση του άσθματος

Μέτρηση της αναπνευστικής λειτουργίας

Αν και η διάγνωση του άσθματος συνήθως μπορεί να βασισθεί στην ύπαρξη των χαρακτηριστικών συμπτωμάτων, όπως αυτά αναφέρθηκαν ήδη, πολλοί ασθενείς με άσθμα συχνά δεν αναγνωρίζουν εύκολα τα συμπτώματά τους και τη σοβαρότητα της νόσου τους, ειδικά εάν το άσθμα τους υπάρχει από καιρό.

Αυτή η κατάσταση ονομάζεται αλεξιθυμία και δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στην αντιμετώπιση της νόσου από τους πάσχοντες. Ακόμη η αξιολόγηση της δύσπνοιας ή του συριγμού από τον γιατρό μπορεί να είναι δυσχερής ή και ανακριβής.

Για ενήλικες ασθενείς και για παιδιά πάνω από την ηλικία των 5 ετών σημαντική βοήθεια για όλ’ αυτά προσφέρει η σπιρομέτρηση, η μέτρηση δηλαδή της αναπνευστικής τους λειτουργίας. Η μέθοδος είναι απλή και ανώδυνη για τον ασθενή, πραγματοποιείται εύκολα στο πνευμονολογικό ιατρείο και είναι εξαιρετικά χρήσιμη για τον γιατρό.

Η αύξηση ενός δείκτη που υποδεικνύει το βαθμό της απόφραξης των αεραγωγών και ονομάζεται FEV1, μετά από χορήγηση στον ασθενή βρογχοδιασταλτικού φαρμάκου, πάνω από 12% ή πάνω από 200ml, αποτελεί την κλασική σπιρομετρική ένδειξη που θέτει τη διάγνωση του άσθματος.

Σημαντική βοήθεια στη διάγνωση και παρακολούθηση του άσθματος προσφέρει η μέτρηση της μέγιστης εκπνευστικης ροής, που ονομάζεται PEF, και γίνεται με τη χρήση μιας ειδικής συσκευής, του ροόμετρου. Η χρήση του ροόμετρου είναι απλή, γίνεται από τον ίδιο τον ασθενή στο σπίτι του και μετρά τη μείωση της ροής του αέρα στη βίαιη εκπνοή του, άρα και τη σοβαρότητα του άσθματός του.

Μέτρηση της αντίδρασης των αεραγωγών

Σε ασθενείς με συμπτώματα που συνηγορούν υπέρ του άσθματος αλλά με φυσιολογική αναπνευστική λειτουργία, η μέτρηση της απαντητικότητας των αεραγωγών, της αντίδρασής τους δηλαδή σε εισπνεόμενες ουσίες όπως η μεταχολίνη, ή ισταμίνη, η αδενοσίνη, ο ψυχρός αέρας και άλλες, μπορεί να βοηθήσει τον γιατρό να διαγνώσει τη νόσο.

Μέτρηση της αλλεργικής εικόνας

Στο άσθμα είναι συχνή η συνύπαρξη αλλεργικών νοσημάτων όπως είναι η αλλεργική ρινίτιδα. Η μέτρηση της αλλεργικής απάντησης ενός ασθενούς με δερματικές δοκιμασίες ευαισθησίας (prick tests) ή η μέτρηση ειδικών ουσιών στο αίμα που αυξάνονται σε αλλεργίες, των ανοσοσφαιρινών (ολική IgE, RAST tests), βοηθάει στη χάραξη από το γιατρό μιας αποδοτικότερης θεραπευτικής στρατηγικής.

Δύσκολες περιπτώσεις στη διάγνωση του άσθματος

Παιδιά κάτω των 5 ετών

Η διάγνωση του άσθματος στη βρεφική και πρώτη παιδική ηλικία είναι συχνά δύσκολη και βασίζεται περισσότερο στην κλινική εμπειρία του γιατρού και το ιστορικό του παιδιού. Συχνά επεισόδια συριγμού που βελτιώνονται θεαματικά μετά από χορήγηση εισπνεόμενων βρογχοδιασταλτικών και εισπνεόμενων κορτικοειδών αυξάνουν τις πιθανότητες ύπαρξης άσθματος.

Ιδιαίτερα, επεισόδια συριγμού συχνότερα από ένα το μήνα, συριγμός ή βήχας στο παιχνίδι, νυκτερινός βήχας σε περιόδους ελεύθερες από ιώσεις, συμπτώματα που συνεχίζουν να εμφανίζονται και μετά την ηλικία των 3 ετών, θέτουν με μεγάλη πιθανότητα τη διάγνωση του παιδικού άσθματος.

Άτομα τρίτης ηλικίας

Στα άτομα της τρίτης ηλικίας συνυπάρχουν νοσήματα που κάνουν πολλές φορές δύσκολη τη διάγνωση του άσθματος. Τα νοσήματα που συχνότερα 'μιμούνται' το άσθμα είναι η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ) και η Καρδιακή Ανεπάρκεια.

Ξεχωρίζοντας το άσθμα από τη ΧΑΠ

Η ΧΑΠ χαρακτηρίζεται από απόφραξη των βρόγχων που δεν είναι ολοκληρωτικά αναστρέψιμη όπως συμβαίνει στο άσθμα. Συνήθως είναι νόσος που επιδεινώνεται προοδευτικά και σχετίζεται άμεσα και σχεδόν απόλυτα με το κάπνισμα. Παρ’ όλ’ αυτά σε κάποιους ασθενείς τα δύο αυτά νοσήματα συνυπάρχουν.

Σταδιοποίηση του άσθματος

Σύμφωνα με την βαρύτητα

Μ’ αυτόν τον τρόπο σταδιοποίησης του άσθματος, δείκτες όπως η σοβαρότητα των συμπτωμάτων και ο βαθμός της απόφραξης των αεραγωγών όπως αυτή μετριέται με τη σπιρομέτρηση, χωρίζουν το άσθμα σε τέσσερις κατηγορίες: διαλείπον, ήπιο εμμένον, μέτριο εμμένον και σοβαρό εμμένον άσθμα.

Ο παραπάνω τρόπος σταδιοποίησης του άσθματος είναι ιδιαίτερα χρήσιμος κατά την πρώτη εκτίμηση του ασθενούς από τον γιατρό, για τον καθορισμό της αρχικής θεραπείας. Επειδή όμως η βαρύτητα του άσθματος, ως νοσήματος, εξαρτάται μεν από τη σοβαρότητα των συμπτωμάτων αλλά ακόμη και από την ανταπόκριση στη θεραπεία, έχουν γίνει προσπάθειες τελευταία για τη σταδιοποίησή του νοσήματος με άλλον τρόπο.

Σύμφωνα με την επίτευξη ελέγχου

Μιλώντας για έλεγχο στο άσθμα αναφερόμαστε στον έλεγχο των εκδηλώσεών του. Η σταδιοποίηση της νόσου με βάση το παραπάνω κριτήριο δημιουργεί τρεις κατηγορίες: Ελεγχόμενο, μερικώς ελεγχόμενο και χωρίς έλεγχο άσθμα. Η σταδιοποίηση αυτή προσφέρει στον γιατρό τη δυνατότητα στενότερης παρακολούθησης και αποτελεσματικότερης θεραπείας της νόσου.

Πρόκειται δηλαδή για ένα εργαλείο εκτίμησης της απάντησης στη θεραπεία, και άρα συνιστά μια δυναμική αξιολόγηση που παρακολουθεί την εξέλιξη του άσθματος.