Dr. med. Καλλιόπη Αθανασιάδη, MD, PhD, FEBTS*

 

Με αφορμή την ημέρα της γυναίκας, σκεφθήκαμε να κάνουμε μία ιστορική αναδρομή για την «Γυναίκα στην Υγεία».

Η ιστορία των γυναικών ως ιατρών και επαγγελματιών υγείας αρχίζει το 3.500 π.Χ.

Οι τοιχογραφίες σε τάφους και ναούς της αρχαίας Αιγύπτου τις δείχνουν να εκτελούν χειρουργικές επεμβάσεις.Υπάρχουν επίσης στοιχεία, οτι γυναίκες χειρουργοί ασκούσαν το επάγγελμα στην Αίγυπτο κατά την Πρώιμη Δυναστική Περίοδο (περίπου 3150–2613 π.Χ.), όταν η Merit-Ptah (περίπου 2700 π.Χ.) καταγράφηκε ως η «αρχίατρος» της Βασιλικής Αυλής. (Μύθος;)

Η Peseshet, μια θεραπεύτρια, που έζησε κάτω από την Τέταρτη Δυναστεία θεωρείται ως η παλαιότερη γνωστή γυναίκα ιατρός - θεραπεύτρια στην αρχαία Αίγυπτο.

Υπάρχουν επίσης στοιχεία για μια ιατρική σχολή στο Ναό του Neith στο Sais, στην Κάτω Αίγυπτο, που διοικούνταν από γυναίκες περίπου το 3000 π.Χ. Η αιγυπτιακή ιστορία καταγράφει επίσης, οτι οι γυναίκες σπούδαζαν στη Βασιλική Ιατρική Σχολή της Ηλιούπολης ήδη από το 1500 π.Χ.

Κατά τους προϊστορικούς χρόνους έχουμε ενδείξεις για μια κοινωνία μητριαρχική σε διάφορες περιόδους. Ο σημαντικός ρόλος της γυναίκας στην κοινωνία θα αναδειχθεί ακόμη και στην ιατρική. Η γυναίκα θα είναι εκείνη, που θα περιθάλψει τον πάσχοντα και που θα αναζητήσει την κατάλληλη θεραπεία και με την εμπειρία της θα καταστεί η απαραίτητη θεραπαινίδα.

Ως κύριος φορέας της γονιμότητας η γυναίκα θα γίνει σύμβολο της παρθενικής αγνότητας, της κύησης, του τοκετού και της λοχείας, ενώ οι γονιμικές και θεραπευτικές ιδιότητες θα συνυπάρξουν στη φύση διάφορων γυναικείων θεοτήτων, όπως της Αρτέμιδας, της Αθηνάς, της Ήρας, της Ειλειθυίας και της Αφροδίτης.

Η μυθολογική αφετηρία της ιατρικής έχει τις ρίζες της στον Κένταυρο Χείρονα και τον Ασκληπιό, ο οποίος με τις κόρες του, την Υγεία, την Ιασώ, την Ακεσώ και την Πανάκεια θα σχηματίσει μια μυθολογική ιατρική ομάδα.

Στα έπη του Ομήρου αναφέρεται μία σειρά από θεραπεύτριες, μάγισσες και φαρμακίδες, όπως η Ήβη, η Εκάτη, η Κίρκη, η Μήδεια και η Ωραία Ελένη.

Όμως, παρά τη σπουδαία θέση των γυναικείων θεοτήτων και των θεραπευτικών τους ιδιοτήτων στη μυθολογία και στη θρησκεία, στην καθημερινή ζωή της αρχαιότητας οι γυναίκες ιατροί ή μαίες μένουν στη σκιά των ανδρών, ενώ τα επιτεύγματα τους παραβλέπονται.

Η ανάπτυξη του φιλοσοφικού στοχασμού στην Ελληνική αρχαιότητα ως απόρροια της κοινωνικής και οικονομικής άνθισης αποκρυσταλλώθηκε με τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα στις πολυάριθμες διαχρονικά φιλοσοφικές σχολές, στις οποίες βρήκε πρόσφορο έδαφος και η ανάπτυξη της ιατρικής, αφού συνδέθηκε άρρηκτα με τη φιλοσοφία.

Σε αυτή την ανάπτυξη συνέβαλαν και οι γυναίκες ιατροί, που παρά την ανδροκρατία των φιλοσοφικών κύκλων, μπόρεσαν και αυτές να έχουν μια έντονη παρουσία. Υπάρχουν αναφορές για τουλάχιστον 18 γυναίκες, που μαθήτευσαν στη Σχολή του Πυθαγόρα. Οι περισσότερο γνωστές ήταν η Θεανώ, η Αισάρα, η Μυΐα και η Αργινώτη.

Επιπλέον, τη σπουδαία θέση της γυναίκας στο χώρο της μαιευτικής θα τη διαπιστώσουμε εκτός των άλλων και από το γεγονός, οτι η μαία Φαιναρέτη αναφέρεται ως μητέρα του Ιπποκράτη, αλλά και ως μητέρα του Σωκράτη, όπως ακόμη και από την ιστορία της Φανοστράτης, μίας από τις πρώτες σπουδαίες και επώνυμες μαίες της Αρχαίας Ελλάδας. Εκτός από τη μητροπολιτική Ελλάδα στην περιφέρεια επίσης του Ελληνικού κόσμου της αρχαιότητας θα διακριθούν οι γυναίκες ιατροί-θεραπεύτριες.

Στον «Χρυσό αιώνα» της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, η γυναίκα είναι κλεισμένη στο σπίτι της, δε βγαίνει έξω από την πόρτα της, «ου θυραυλείν», αφού ο Αριστοτέλης λέει: «Ένδον μένειν φύλαξ του οίκου και παιδοποιείσθαι ένεκεν…».

Οι ριζικά σεξιστικές ιατρικές αρχές ξεκινούν στα μέσα του 5ου έως του 4ου αι. π.Χ.

Το «Ιπποκράτειο Σώμα» (Hippocratic Corpus) στηρίχθηκε στην αρχή,  οτι το ανδρικό σώμα είναι εντελώς διαφορετικό (και καλύτερο) από το γυναικείο σώμα. Tο σώμα των γυναικών θεωρείται ρυπογόνο. Ελάχιστες γυναίκες θα εξαιρεθούν από τον κανόνα και θα τους επιτραπεί να σπουδάσουν φιλοσοφία και ιατρική, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία του γυναικείου πληθυσμού ήταν κυρίως καταδικασμένη στη λήθη. Σημειωτέον,  για τους αρχαίους Έλληνες, η ιατρική ήταν μια θεϊκή επιστήμη, επομένως οι γυναίκες και οι σκλάβοι δεν επιτρεπόταν να την εκτελούν.

Παρά τις παραπάνω αντιλήψεις οι γυναίκες άφησαν το στίγμα τους σαν μαίες, τροφοί, θεραπεύτριες, συλλέκτριες βοτάνων και φαρμακοποιοί.

Η Αγνοδίκη, πρώτη απ’ όλες τις γυναίκες της Κλασικής Αθήνας, αλλά και όλης της Ελλάδας, σπάζει τις αλυσίδες και τολμά. Φλεγόμενη από την επιθυμία να βοηθήσει τις γυναίκες που γεννούν αβοήθητες (αρκετές πέθαιναν κατά τη διάρκεια του τοκετού αλλά και μετά απ’ αυτόν), λόγω ντροπής προς τον άντρα ιατρό, μεταμφιέζεται σε άντρα, πάει στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και γίνεται «μαθητής» του διάσημου ιατρού-ανατόμου, Ηρόφιλου (331-250 π.Χ.). Όταν επιστρέφει στην Αθήνα, ασκεί το επάγγελμα της Μαίας, αφού πρώτα, εξομολογείται στις ίδιες τις πελάτισσές της, τη γυναικεία της φύση.

Οι άντρες ιατροί, ως ανταγωνιστές πλέον, ενοχλημένοι σφόδρα από τη μεγάλη επιτυχία του «νιόφερτου συναδέλφου», καταγγέλλουν την Αγνοδίκη για διαφθορά των γυναικών. Στη δίκη που ακολουθεί, η ίδια, αποκαλύπτει το φύλο της, αθωώνεται και ο νόμος που απαγόρευε στις γυναίκες να ασκούν την Ιατρική, ουσιαστικά καταργείται.

Στο Μεσαίωνα, οι μάγισσες ήταν αυτές, που είχαν τη γνώση των οστών και των μυών, των βοτάνων και των ναρκωτικών. Τόσο μεγάλη ήταν η γνώση των μαγισσών που το 1527, ο Παράκελσος, που θεωρείται ο «πατέρας της σύγχρονης ιατρικής», έκαψε το κείμενό του για τα φαρμακευτικά προϊόντα, ομολογώντας, οτι «είχε μάθει από τη Μάγισσα, ήταν όλα όσα ήξερε».

Στα τέλη του 1500, οι γυναίκες κατηγορούνταν για μαγεία επειδή θεράπευαν με επιτυχία ασθενείς, απλώς και μόνο επειδή δεν τηρούσαν τους κανόνες του κλήρου. Το Πανεπιστήμιο των  Παρισίων μάλιστα καταδίκασε τη Jacoba , με την κατηγορία της παράνομης άσκησης. Έξι μάρτυρες επιβεβαίωσαν, οτι η Jacoba τους είχε θεραπεύσει, ακόμη και μετά την εγκατάλειψη τους από τους ιατρούς της εποχής. Αλλά αυτές οι μαρτυρίες χρησιμοποιήθηκαν εναντίον της, η κατηγορία δεν ήταν, οτι ήταν ανίκανη, αλλά οτι —ως γυναίκα— τόλμησε να θεραπεύσει.

Είναι γεγονός, οτι τον 17ο και 18ο αιώνα ήταν δυνατό για μη επαγγελματίες άνδρες —«κουρείς-χειρουργούς»— να λειτουργούν στην Αγγλία, διεκδικώντας την τεχνική υπεροχή με βάση τη χρήση της μαιευτικής λαβίδας, (η λαβίδα είχε τότε ταξινομηθεί νομικά ως χειρουργικό όργανο), ενώ οι γυναίκες αποκλείστηκαν πό τη χειρουργική αυτή πρακτική.

Τον 18ο αιώνα, οι γυναίκες άρχισαν να επιστρέφουν στο ιατρικό επάγγελμα, παρόλο που ήταν σχεδόν αδύνατο για αυτές να αποκτήσουν ιατρική εκπαίδευση.

Η εξαιρετική περίπτωση του Δρ. James Barry ή Margaret Bulky(1797) δείχνει, που έπρεπε να φτάσουν μερικές γυναίκες για να συνεχίσουν την καριέρα τους. Χειρουργός του βρετανικού στρατού, με μικρό ανάστημα και γυναικεία χαρακτηριστικά, προσποιήθηκε τον άνδρα και έγινε διάσημη ως επιδέξιος χειρουργός.Ήταν η πρώτη που έκανε μια επιτυχημένη καισαρική τομή, όταν η μητέρα και το παιδί επέζησαν.

Η απάτη δεν αποκαλύφθηκε μέχρι τον θάνατό της και ο Δρ Barry θάφτηκε επίσημα ως άντρας.

Την ίδια εποχή στην Ιταλία, οι γυναίκες προχωρούν στην Ιατρική. H Anna Morandi (1716-1774), γίνεται καθηγήτρια Ανατομίας στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια, χρησιμοποίησε ανατομικά μοντέλα φτιαγμένα από κερί, πανω στα οποία βασίστηκαν τα προπλάσματα. Αλλά και η Maria Dalle (1778-1842), στην εποχή του Μ. Ναπολέοντα γίνεται Καθηγήτρια Μαιευτικής, ενώ η Dorotea Bucca, διδάσκει στη Μπολόνια σε φοιτητές απ’ όλη την Ευρώπη.

Η πρώτη γυναίκα, που άσκησε το επάγγελμα της ιατρικής ήταν η Εlisabeth Blackwell. Εκπαιδεύτηκε στο Ιατρικό Κολλέγιο της Γενεύης στη Νέα Υόρκη, ύστερα από την άρνηση 17 Ιατρικών σχολών και τη συναίνεση της πλειοψηφίας των συμφοιτητών της, αποκτώντας το MD της το 1849. Αυτό άνοιξε το δρόμο για πολλές περισσότερες γυναίκες να γίνουν δεκτές στις ιατρικές σχολές.Το θάρρος και η επιμονή της Blackwell ενέπνευσαν μια ολόκληρη γενιά γυναικών, που άρχισαν να απαιτούν πρόσβαση στην ιατρική εκπαίδευση. Στη συνέχεια, η Elisabeth Garrett άκουσε τη διάλεξη της Blackwell το 1859 και επέλεξε να ακολουθήσει καριέρα στην ιατρική. Αργότερα έγινε η πρώτη γυναίκα, που αδειοθετήθηκε από την Εταιρεία Φαρμακοποιών και συμπεριλήφθηκε στο Ιατρικό Μητρώο.

Οσον αφορά τα ελληνικά δεδομένα,  το 1887 η 18χρονη Ελένη Παντελίδου αυτοκτόνησε γιατί δεν έγινε δεκτή στην Ιατρική Σχολή. Άφησε ένα σημείωμα στο οποίο έγραφε: «ο θάνατος μου ας ακουστεί ως κραυγή σε εκείνους, οίτινες θεωρούν τη γυναίκα ως μεσαιωνική δούλη».

Λίγα χρόνια μετά, η πρώτη Ελληνίδα γιατρός Μαρία Καλαποθάκη έπαιρνε το πτυχίο ιατρικής στο Παρίσι το 1894.

Στην Ελλάδα, το 1892, 5 φοιτήτριες που γράφονται στην Ιατρική Σχολή της Αθήνας, «προκαλώντας» τους άντρες, που διαμαρτύρονται για την «εισβολή του ποδόγυρου στον περίγυρο του Ιπποκράτους». Μεταξύ αυτών, οι αδελφές Παναγιωτάτου, τελειώνουν τις σπουδές τους, η Αγγελική, το 1908, φεύγει για μετεκπαίδευση στη Γερμανία επιστρέφει, αλλά δεν γίνεται δεκτή στο Πανεπιστήμιο και διορίζεται, ως καθηγήτρια, στο Πανεπιστήμιο του Καΐρου, στην Αίγυπτο. Το 1894 τέσσερις άλλες γυναίκες γίνονται δεκτές η Ανθή Βασιλειάδου, η Αννα Κατσίγρα, η Ελένη Αντωνιάδου και η Βασιλική Παπαγεωργίου.

Η μικρή ομάδα των πρωτοπόρων αυτών γυναικών με τις οδηγίες της Μαρίας Καλαποθάκη εκπαίδευσε σε σύντομο χρονικό διάστημα μια σειρά γυναικών νοσοκόμων. Η κήρυξη του πολέμου του 1897 βρήκε ανταπόκριση στην συντονισμένη δράση της Ενώσεως των Ελληνίδων γυναικών, στην οποία οι γυναίκες ιατροί έπαιξαν ενεργό ρόλο.

Η Ενωση των Ελληνίδων Γυναικών έθεσε στη διάθεσή του Ερυθρού Σταυρού σε σύντομο χρονικό διάστημα ένα τέλεια οργανωμένο νοσοκομείο για την έδρα των εχθροπραξιών στο Βόλο και προετοίμασαν κι ένα δεύτερο σαν νοσοκομείο βάσης στην Αθήνα. Το νοσοκομείο στεγάστηκε στο οίκημα Ιωανν. Χατζηκυριαζή στην γωνία Γαλλίας και Κ. Καρτάλη. Το προσωπικό αποτελούνταν από δύο χειρουργούς του Ερυθρού Σταυρού τους Μιχ. Καντά και Αγγ. Ευαγγελίδη, την Καλοποθάκη διευθύντρια και την Κατσίγρα (ακόμα φοιτήτρια) και μια ομάδα νοσηλευτριών. Ανάμεσα τους βρίσκουμε κάποιες καταπληκτικές γυναίκες όπως την Αύρα Θεοδωροπούλου/Δρακοπούλου, την Αμερικανίδα Harriet Ann Boyd Hawes, τη γνωστή μας Μαρία Κασσαβέτη, τη Σοφία Μπαλτατζή και τις αγγλίδες εθελόντριες Κate Rider και Dunbar.

Ο πόλεμος του 1897, μπορεί να θεωρηθεί το πρώτο σημαντικό ορόσημο στην Ιστορία της γυναικείας χειραφέτησης στο σύγχρονο Ελληνικό κράτος.

Ενδεικτικά των παραπάνω, είναι τα ακόλουθα αποσπάσματα που δημοσιεύονται την περίοδο του πολέμου του 1897, που δημοσιεύονται στις «Καθημεριναί εντυπώσεις», Εφημερίς των Κυριών, 20-4-1897, αρ. 485 : «....Οι ιατροί «κατά τας ημέρας του ατυχούς πολέμου» έδειξαν την ευεργεσία τους και παρείχαν αφιλοκερδώς τις επιστημονικές γνώσεις τους. Οι νεαρές φοιτήτριες της ιατρικής Κατσίγρα και Αντωνιάδου υπήρξαν πολύτιμοι βοηθοί των χειρουργών και παρείχαν ανεκτίμητο έργο στο νοσηλευτικό τμήμα....».

Στον λόγο των αρθρογράφων χρησιμοποιείται κατά κόρον η στρατιωτική ορολογία για να περιγράψει τη συμμετοχή των γυναικών, στον δικό τους πόλεμο, που είναι ένας «ειρηνικός πόλεμος», που δεν αφαιρεί ζωές, αλλά έρχεται να επουλώσει τις πληγές του πολέμου.

Έτσι, η Καλαποθάκη παρουσιάζεται ως «στρατιώτης της επιστήμης», η οποία εργάστηκε στο χειρουργείο της «Ενώσεως των Ελληνίδων», «ακαταπόνητος, με αίσθημα μεγάλης και υπερόχου φιλανθρωπίας».  Με «το μειδίαμα εις τα χείλη, πάντοτε με το γλυκό ύφος της», με σεμνότητα και ταπεινή προς τραυματίας και συναδέλφους, προς αδελφάς και υπηρετικόν προσωπικόν, προσέφερε ακούραστα τις υπηρεσίες της. Όπως μάλιστα αναφέρεται στο άρθρο, και σύμφωνα με τη μαρτυρία του επιφανούς εκ Σμύρνης χειρουργού του κ. Ψαλτώφ, η Καλαποθάκη «εργάζεται όσον τρεις άνδρες χειρούργοι ημέραν και νύκτα».

Το εθνικό ζήτημα που κυριαρχούσε στα τέλη του 19ου αιώνα στην Ελλάδα και η εμπλοκή της χώρας σε πολέμους, τόσο το 1897, αλλά και αργότερα στους Βαλκανικούς Πολέμους, έδωσε την ευκαιρία στις γυναίκες να πάρουν μέρος στη δημόσια δράση.

Η ενεργή συμμετοχή τους σε πολλαπλές δραστηριότητες στα μετόπισθεν του πολέμου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω και για τις ιατρούς, αναδεικνύει τη διάδραση ανάμεσα στον εθνικό λόγο και το φύλο, καθώς προσφέρει στις γυναίκες την ευκαιρία να αναλάβουν νέες, αδιανόητες μέχρι τότε αρμοδιότητες στη δημόσια σφαίρα.

Στο πλαίσιο αυτό, πολλά είναι τα άρθρα που αναφέρονται στις νοσοκόμες, οι οποίες βρίσκονται στο πλευρό των ιατρών στα νοσοκομεία, στο μέτωπο του πολέμου τις ώρες των εθνικών κρίσεων. Η εικόνα της νοσοκόμας, όπως και αυτή των ιατρών, διακατέχεται από τα στοιχεία του «σωτήρα» του έθνους και τη διακρίνουν οι αρετές της αυτοθυσίας και της αυταπάρνησης, της στοργής και της αφοσίωσης. Πλήθος άρθρων αναφέρονται στην εθελοντική δράση των γυναικών σε δύσκολες στιγμές του έθνους και εξαίρουν την προσφορά τους.

Από τότε έχουν περάσει πολλά χρόνια, κάποια πράγματα άλλαξαν και κάποια όχι. Θα περίμενε κανείς οι γυναίκες το 2022 να κυριαρχούν στην ιατρική. Από το 1996, οι γυναίκες ήταν περισσότερες από τους άνδρες στις  ιατρικές σχολές.  Περισσότεροι από τους μισούς εκπαιδευόμενους είναι γυναίκες, περισσότερες όμως από το 60% εξασκούν μόνο τρεις ειδικότητες­ παθολογία, παιδιατρική και αναισθησιολογία, ενώ στατιστικά αμελητέα είναι η συμμετοχή των γυναικών στη γενική χειρουργική.  Συνολικά, λιγότεροι από ένας στους τρεις ειδικευόμενους σε χειρουργικές ειδικότητες και πολύ λιγότερες επιμελήτριες, ή διευθύντριες είναι γυναίκες παγκοσμίως. Tην εποχή του κορωνοϊού, ενώ οι γυναίκες αποτέλεσαν την πλειοψηφία των εργαζομένων πρώτης γραμμής στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, ελάχιστα εκπροσωπούνταν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για την πανδημία. Για παράδειγμα, από τις εθνικές ειδικές ομάδες εργασίας για τον COVID-19 σε 87 χώρες, συμπεριλαμβανομένων 17 κρατών μελών της ΕΕ, το 85,2% διοικούνταν από άνδρες (Εurostat 2020).

Εν κατακλείδι, η δευτερεύουσα θέση των γυναικών στην κοινωνία, άρα και στην Υγεία θεωρείται δεδομένη. Φαίνεται, οτι  βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κάτι βαθιά ριζωμένο, κάτι που δεν μπορεί να εξαλειφθεί με την απλή αναδιάταξη των ρόλων και καθηκόντων στο σύστημα ή ακόμα και με την αναδιοργάνωση της δομής ή ιεραρχίας.

«Μία διαφορετική πολιτιστική άποψη μπορεί να αναπτυχθεί μόνο από μία διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα; Η διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα μπορεί να αναπτυχθεί μόνο από μια διαφορετική πολιτιστική άποψη» (Ortner 1996).
Τελικά άνδρες και γυναίκες πρέπει να συμμετέχουν στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που να είναι φιλικό απέναντί τους και να σέβεται εξίσου τις ανάγκες και των δύο.

*Χειρουργός Θώρακος, Δ/ντρια ΕΣΥ

Πρόεδρος της Επιστημονικής Ένωσης του Γ.Ν.Α. «Ο ΕΥΑΓΕΛΙΣΜΟΣ»

Γ.Γ. της Θωρακοχειρουργικής Ομάδας της Εuropean Respiratory Society

Πρώην πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Χειρουργών Θώρακος-Καρδίας-Αγγείων.

Πρώην Μέλος του ΔΣ της Εuropean Society of Thoracic Surgeons

Πρώην Μέλοςτης Thoracic Committee της European Association of Cardiothoracic Surgery

Ειδήσεις υγείας σήμερα
Ο Χρίστος Λιάπης υπογράφει το βιβλίο του ''Λαβωμένος Ίαμβος''
Συνάντηση πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου Υγείας με τον υπουργό Υγείας της Σαουδικής Αραβίας
Goody's-Everest: Επέκταση στο εξωτερικό με 9 νέα σημεία έως το τέλος του 2024