Μόλις 90 γιατροί υπήρχαν στην υπηρεσία άνω του ενός εκατομμυρίου Ελλήνων κατά την προεπαναστατική περίοδο, κι ο αριθμός τους δεν ξεπέρασε ποτέ τους 500 μετά την κήρυξη του Αγώνα, με την άφιξη Ελλήνων και φιλελλήνων γιατρών από το εξωτερικό.

"Πρακτικοί" ή "εμπειρικοί" γιατροί προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες σε ασθενείς και τραυματίες, με τις ανάγκες να αυξάνονται λόγω των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και της έκρηξης επιδημιών, ενώ επωφελήθηκαν οι "κομπογιαννίτες" και "τσαρλατάνοι" που παρίσταναν τους γιατρούς.

Ο κοσμήτορας της Σχολής Επιστημών Υγείας, καθηγητής Θεόδωρος Δαρδαβέσης (φωτογραφία), ο οποίος επί δεκαετίες μελετά επισταμένα τις ιστορικές πηγές, περιγράφει στο iatronet.gr τις συνθήκες υγειονομικής περίθαλψης των αγωνιστών του 1821, όπως τις παρουσίασε και σε πρόσφατη διάλεξή του στο 13ο Επιστημονικό Συνέδριο του Τμήματος Ιατρικής.

Ποιες ήταν οι συνθήκες δημόσιας υγείας στην περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης;

Οι συνθήκες υγιεινής διαβίωσης, ένδυσης και διατροφής, της συντριπτικής πλειοψηφίας των υπόδουλων Ελλήνων, θα μπορούσαν να αξιολογηθούν ως υποβαθμισμένες και να χαρακτηριστούν ως άθλιες.

Πλήθος ανθρώπων σε αναζήτηση προστασίας συγκεντρώθηκε σε οχυρωμένες πόλεις. Η συμβίωσή τους υπό άθλιες συνθήκες, χωρίς μηχανισμούς απομάκρυνσης των απορριμμάτων, με ελλείψεις στις υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης, οδηγούσε συχνά σε εκδήλωση σοβαρών επιδημιών.

Σοβαρές ασθένειες, όπως η δυσεντερία, η χολέρα, η πανώλης, η ευλογιά και η ελονοσία, προκάλεσαν αθροιστικά περισσότερους θανάτους, συγκριτικά με τις απώλειες στα πεδία των μαχών.

Η πρώτη καταγεγραμμένη επιδημία μετά την κήρυξη της επανάστασης εκδηλώθηκε στην Τρίπολη, είχε ως αιτία τον εξανθηματικό τύφο και προκάλεσε περίπου 3.000 θανάτους, ενώ επιδημία τύφου εκδηλώθηκε, αργότερα, στο Ναύπλιο και σε άλλες πόλεις που τελούσαν υπό πολιορκία.

Μεταφορά τραυματία.

Τι γνωρίζουμε για την υγειονομική κάλυψη του ελλαδικού χώρου στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης;

Κατά τα τελευταία χρόνια της προεπαναστατικής περιόδου ο αριθμός των ιατρών, που εξυπηρετούσε τις ανάγκες 1.000.000 περίπου κατοίκων, δεν υπερέβαινε τους 90. Μετά την επανάσταση και με την άφιξη Ελλήνων και φιλελλήνων ιατρών από το εξωτερικό ο συνολικός αριθμός τους ουδέποτε υπερέβη τους 500, ενώ οι υπάρχουσες ανάγκες λόγω του πλήθους των τραυματιών από τις πολεμικές διενέξεις και των ασθενών από την εκδήλωση επιδημιών υπήρξαν τεράστιες.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας αρκετοί νέοι από διάφορες περιοχές της υπόδουλης Ελλάδος, προερχόμενοι σχεδόν αποκλειστικά από εύπορες αστικές οικογένειες, έσπευδαν σε πανεπιστήμια ευρωπαϊκών πόλεων (Πάδοβας, Παβίας, Πίζας, Βιέννης κ.α.) για να σπουδάσουν Ιατρική.

Κάποιοι εξ αυτών, ανερχόμενοι στην κλίμακα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, απέκτησαν αξιώματα, όπως οι γιατροί Μαυροκορδάτος και Νικούσιος οι οποίοι έγιναν Μεγάλοι Διερμηνείς. Ορισμένοι, όπως ο Ηπίτης, οργάνωσαν φιλελληνικά κομιτάτα στην Ευρώπη. Άλλοι, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής, κατέστησαν διαφωτιστές του έθνους ή πολιτικοί της επανάστασης, όπως ο Α. Μαυροκορδάτος και ο Ι. Κωλέττης.

Στη Φιλική Εταιρεία συμμετείχαν ως μέλη δεκάδες ιατροί, ενώ αρκετοί υπήρξαν ευεργέτες του αγώνα, όπως ο Αρσάκης από την Ήπειρο, ο Δελλαπόρτας από την Κεφαλλονιά, ο Σακελλάριος από την Κοζάνη και ο Φλέβας από τη Νάουσα. Τέλος, ιατρός ήταν ο πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας.

Όσοι τελικά ενεπλάκησαν στην εθνεγερσία, ασχολήθηκαν περισσότερο με την αντιμετώπιση παθολογικών καταστάσεων και ελάχιστα με τη φροντίδα τραυμάτων και κακώσεων, με συνέπεια η ιατρονοσηλευτική περίθαλψη να στηριχθεί σε φιλέλληνες αλλοδαπούς ιατρούς και κυρίως στους λεγόμενους πρακτικούς ή εμπειρικούς ιατρούς, οι οποίοι δεν είχαν καμία σχέση με τους κομπογιαννίτες και τους τσαρλατάνους.

Τυφλός τραυματίας (Εθνική Πινακοθήκη).

Ποιοι ήταν οι πρακτικοί και ποιοι οι κομπογιαννίτες και οι τσαρλατάνοι;

Οι πρακτικοί ή εμπειρικοί ιατροί ασκούσαν τη λεγόμενη "Δημώδη Ιατρική", κυρίως στις ορεινές περιοχές της χώρας. Ήταν ιδιαίτερα επιδέξιοι στην ανάταξη εξαρθρημάτων και καταγμάτων, στην περιοποίηση τραυμάτων και στην πραγματοποίηση μικροεπεμβάσεων, με συνέπεια να καλούνται και "ιατροχειρουργοί". Επίσης, τους αποκαλούσαν "ιατροφαρμακοποιούς", γιατί παρασκεύαζαν φάρμακα και συνέλεγαν βότανα, τα οποία χορηγούσαν, κατά περίπτωση, σε ασθενείς και τραυματίες. Διακρίνονταν σε εξοχότατους, σε καλογιατρούς και βοτανοπώλες και έχαιραν εκτίμησης.

Οι κομπογιαννίτες και οι τσαρλατάνοι ήταν ψευτογιατροί με ενδιαφέρον αποκλειστικά επικεντρωμένο στο οικονομικό όφελος και με τάση να περιαυτολογούν για τις θεραπευτικές τους επιτυχίες σε βαθμό τερατολογίας. Έφεραν ειδική ένδυση και κάλυπταν το κεφάλι τους με σαμαροκάλπακο στο οποίο τοποθετούσαν εμφανώς φάρμακα πρώτης ανάγκης. Σε άλλες περιπτώσεις τοποθετούσαν τα φάρμακα σε σακούλες, τις οποίες κρεμούσαν σε εμφανή σημεία της ένδυσής τους και για το λόγο αυτό ονομάζονταν και "σακουλαραίοι". Συνήθως, είχαν ως συνοδεία έναν βοηθό, ο οποίος διαλαλούσε "γιατρός/γιατρικά/βότανα για κάθε αρρώστεια", ενώ μεταξύ τους χρησιμοποιούσαν ιδιαίτερη συντεχνιακή διάλεκτο.

Είχαν, επίσης, τα προσωνύμια "βικογιατροί" όταν συγκέντρωναν βότανα από την κοιλάδα του Βίκου, ή Ματσοκάριδες, γιατί κρατούσαν ρόπαλο (mazuka) κυρίως για να αμύνονται από τις επιθέσεις των συγγενών του ασθενούς σε περίπτωση αποτυχίας της θεραπείας που εφάρμοζαν.

Ποιο ήταν το επίπεδο της υγειονομικής φροντίδας και περίθαλψης ασθενών και τραυματιών;

Ιατρικές πράξεις και διαδικασίες, όπως είναι η χορήγηση αναισθησίας, η μετάγγιση αίματος, η ασηψία, η αντισηψία και άλλες, ήταν παντελώς άγνωστες και η συνεισφορά του υγειονομικού προσωπικού στην περίθαλψη των τραυματιών και των ασθενών υποτυπώδης.

Η φροντίδα των τραυμάτων περιλάμβανε καθαρισμό της εξωτερικής τους επιφάνειας με ρακή και εισαγωγή στο εσωτερικό τους αλοιφής παρασκευασμένης από λεύκωμα αυγού αναμεμιγμένου με κοινό λάδι και ρακή. Στη συνέχεια ετίθετο επί του τραύματος αλοιφή παρασκευασμένη από σαπούνι και ρακή και ακολουθούσε, κατά διαλείμματα η επίβρεξή του με ρακή, που φαίνεται ότι ήταν θεραπευτικό μέσο συνεχούς χρήσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις απολύμαναν την πληγή με καυτό λίπος, όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Μακρυγιάννης:

"…Της έβγαλα το παλούκι από το ποδάρι της και το ζεμάτισα με ξύγκι. Όμως έγινε τούμπανο…".

Η επίδεση του τραύματος, ανεξάρτητα του βαθμού της σοβαρότητάς του, πραγματοποιείτο με ταινίες υφάσματος και μικρά καλάμια ή νάρθηκες κατασκευασμένους από ξύλο ή ναστόχαρτο.

Για την αιμόσταση των μεγάλων αγγείων χρησιμοποιείτο πυρακτωμένο σίδερο, για την αιμόσταση των τριχοειδών οινόπνευμα, ενώ για τον έλεγχο των αιμοπτύσεων λόγω τραυμάτων του θώρακα χορηγείτο ζεσταμένο κρασί αναμεμιγμένο με κοινό βούτυρο.

Η θεραπευτική προσέγγιση παθολογικών καταστάσεων είχε χαρακτήρα εμπειρικό και υποτυπώδη. Ενδεικτικά αναφέροντας, οι συστάσεις για την αντιμετώπιση των πυρετών αφορούσαν σε μαλάξεις με λάδι και για τις γριπώδεις συνδρομές χορήγηση αφεψήματος ξηρών σύκων και ξυλοκεράτων ή ζεσταμένου κρασιού με πιπέρι.

Τα φάρμακα ήταν κυρίως δρόγες (αλόη, θεριακή, κάρδαμο, κίνα, πιπερόριζα, σαμπούκο, σαρκοτρόφι, σίλφιο κ.ά.). Επίσης, ορισμένες φαρμακευτικές και χημικές ουσίες (άλας αψινθίας, βόραξ, γόμμα Αραβική, εμετική τρυξ, μίνιον, νίτριον, οξύμελι κ.ά.) και διάφορα σκευάσματα (balsamo di Tolu, elixir propriepatis, laudano di Barbaro κ.ά.), τα οποία προμηθεύονταν, όταν είχαν τη δυνατότητα, από την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, τα Επτάνησα και την Τεργέστη.

Ειδήσεις υγείας σήμερα
Νέο Παράρτημα από την Ελληνική Αντικαρκινική Εταιρεία
Φάρμακα: Πάνω από τα 3 δισ. κλείνει το φετινό budget μετά από 10 χρόνια... φαγούρας
Εορταστικές ημέρες διατροφής: Δες το αλλιώς