Συνέδριο για την ψυχική υγεία

Το Συνέδριο πραγματοποιείται από 6 έως 9 Μαρτίου 2013 στο Ξενοδοχείο Ρόγιαλ Ολύμπικ και το κύριο (αλλά όχι αποκλειστικό) θέμα του είναι οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις των κρίσεων και των καταστροφών.

Οι καταστροφές είναι βασικά δυο ειδών. Φυσικές καταστροφές, όπως είναι οι σεισμοί, οι καταποντισμοί κλπ και οι ανθρωποπροκαλούμενες, όπως είναι οι πόλεμοι. Μπορούμε να απαλλάξουμε την ανθρωπότητα από τις καταστροφές; Τις φυσικές καταστροφές δεν μπορούμε να τις επηρεάσουμε.

Τις ανθρωποπροκαλούμενες μπορούμε, σε μικρό βαθμό. Και στις δυο περιπτώσεις όμως μπορούμε να αποτρέψουμε ή να μειώσουμε τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις από τις καταστροφές. Αυτό μπορεί να γίνει με απλά μέσα φροντίδας, όπως είναι η συμπαράσταση, η πρόνοια να υπάρχει πάντα στον καταυλισμό (αν προκύψει ανάγκη για τη δημιουργία τέτοιας δομής) ενός φωτιστικού, ώστε να αποτραπούν πράξεις βίας που παρατηρούνται μετά από μια καταστροφή.

Μπορεί όμως να γίνει και με πλέον εξειδικευμένους τρόπους, όπως είναι η ψυχοθεραπεία και βιολογικές θεραπείες, κυρίως φάρμακα του τύπου των εκλεκτικών αναστολέων επαναπρόσληψης της Σεροτονίνης (π.χ. Σιταλοπράμη).

Η Μετατραυματική συνδρομή στρες (Post-traumatic stress disorder – PTSD) είναι η κύρια δυνητική επίπτωση των καταστροφών σε επίπεδο ψυχοπαθολογίας. Πρόκειται για μια κατάσταση που μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια αναπηρία αν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα και αποτελεσματικά.

Αρκετοί συμπολίτες μας παρουσίασαν αυτό το σύνδρομο μετά από τον καταστροφικό σεισμό της Πάρνηθας. Οι άνθρωποι που παρουσιάζουν τη συνδρομή αυτή βασανίζονται από εφιάλτες, αναβιώσεις του ψυχοτραυματικου γεγονότος, αϋπνίες, άγχος, ευερεθιστότητα, υπερεγρήγορση, «ξαφνιάσματα», δυσκολία συγκέντρωσης και έλλειψη προσαρμοστικότητας.

Αποφεύγουν επίσης με επιμονή τους χώρους όπου έχει συμβεί το ψυχοτραυματικό γεγονός.

Αρκετά συχνά μπορεί να εγκατασταθεί η συνδρομή αυτή απλά και μόνο παρακολουθώντας μια εκπομπή στην τηλεόραση που δείχνει σκηνές από το ψυχοτραυματικό γεγονός (σκηνές από βομβαρδισμούς, πολέμους, ομαδικές σφαγές κλπ).

Στην κατηγορία των καταστροφών έχουν εντάξει στο Συνέδριο και την τρέχουσα οικονομική καταστροφή.

Οι επιπτώσεις των οικονομικών κρίσεων, όπως έχουν καταγραφεί στη διεθνή βιβλιογραφία και όπως έχουν παρατηρηθεί σε προηγούμενες οικονομικές κρίσεις, όπως το 1929 (κραχ των ΗΠΑ), αρχές 1990 (οικονομική κατάρρευση των πρώην Σοβιετικών χωρών) τέλος 1990 (οικονομική κρίση στην Ασία) συμποσούνται στα παρακάτω.

Ανεργία, μειωμένο εισόδημα, αβεβαιότητα, μειωμένα κρατικά κονδύλια (συμπεριλαμβανόμενων και των κονδυλίων για την υγεία και ιδιαίτερα για την ψυχική υγεία).

Η ανεργία συνδέεται με αυξημένη γενική νοσηρότητα (από σωματικά και ψυχικά νοσήματα), αυξημένη θνησιμότητα, κατάθλιψη και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά.

Ιδιαίτερη σημασία φαίνεται ότι έχει το ΧΡΕΟΣ που συνδέεται με κακή ψυχική υγεία και κατάθλιψη. Γενικά, η μείωση του εισοδήματος συντελεί στην εμφάνιση ψυχικών διαταραχών που συνήθως εμφανίζονται 6 μήνες μετά τη μείωση αυτή (σε συνάρτηση πάντα με το μέγεθος της μείωσης).

Μελέτη σε 26 Ευρωπαϊκές χώρες έδειξε ότι αύξηση της ανεργίας κατά 1% οδηγεί σε αύξηση των αυτοκτονιών κατά 0,8%, αύξηση των ανθρωποκτονιών στο ίδιο ποσοστό αλλά και σε μείωση των τροχαίων κατά 1,4% (Stuckler, 2009).

Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι στις περιπτώσεις που υπήρχαν προγράμματα παρέμβασης που αποσκοπούσαν σε εργασιακή επανένταξη σε συνδυασμό με ψυχολογική υποστήριξη για ενθάρρυνση και αύξηση της ψυχολογικής αντοχής (resilience) των ανέργων, οι ψυχολογικές επιπτώσεις ήσαν ελάχιστες.

Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD) καταλήγει ότι

‘Τα προγράμματα αποκατάστασης μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας στην πρόληψη αυτοκτονιών στις χώρες που βιώνουν οικονομικές κρίσεις’.

Κατά το έτος 1998, ενώ οι αυτοκτονίες των ανδρών στην Ιαπωνία, το Χονγκ-Κονγκ και την Κορέα αυξήθηκαν κατά περίπου 45% σε σχέση με το προηγούμενο έτος, στην Ταιβάν και την Σιγκαπούρη όπου η οικονομική κρίση είχε μικρότερη επίπτωση στην ανεργία, δεν σημειωθήκαν τέτοιες αυξήσεις στα ποσοστά αυτοκτονιών.

Στοιχεία για την Ελλάδα

Σύμφωνα με στοιχεία του Κεντικελένη και Συνεργ. (2011) οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στη Δημόσια Υγεία ήσαν οι παρακάτω.

Έγιναν περικοπές των προϋπολογισμών των δημοσίων Νοσοκομείων (κατά 40% το 2011), οι εισαγωγές στα Δημόσια Νοσοκομεία αυξήθηκαν κατά 24% το 2010 (σε σύγκριση με το 2009) και το ποσοστό των πολιτών που ανέφεραν ότι η υγεία τους είναι κακή ή πολύ κακή αυξήθηκε κατά 14% το 2009 (σε σύγκριση με το 2007).

Οι ανθρωποκτονίες και κλοπές σχεδόν διπλασιάστηκαν μεταξύ 2007 και 2009. Οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν σημαντικά μεταξύ 2007 και 2011 (ανεπίσημα δεδομένα που αμφισβητηθήκαν).

Αύξηση χρήσης ηρωίνης κατά 20% μεταξύ 2009 και 2010 και δεκαπλάσια αύξηση λοιμώξεων σε χρήστες μεταξύ 2009 και 2010.

Τα παράπλευρα οφέλη επισημάνθηκε ότι ήσαν η μείωση του ποσοστού των μεθυσμένων οδηγών και γενικά η μείωση της χρήσης οινοπνευματωδών ποτών.

Σύμφωνα με στοιχεία του Γιωτάκου και συνεργ. (2010)

Η μείωση του μέσου εισοδήματος συνδεόταν με αύξηση σε:

• Επισκέψεις στα Εξωτερικά Ιατρεία
• Επισκέψεις στα τμήματα επειγουσών περιπτώσεων
• Ποσοστό αυτοκτονιών
• Ποσοστό ανθρωποκτονιών
• Αριθμό διαζυγίων
• Αριθμό θανάτων (ηλικίες 15-70 έτη)

Η ανεργία συνδεόταν με το

• Ποσοστό ανθρωποκτονιών
• Όχι με το ποσοστό αυτοκτονιών
• Ποσοστό διαζυγίων (αρνητικά)
• Μορφές Ψυχοπαθολογίας που εμφανίζονται ή επιτείνονται σε περιόδους οικονομικής κρίσης
• Κατάθλιψη
• Άγχος
• Ψυχοσωματικά νοσήματα
• Αυτοκτονία (αμφισβητήσεις κατά ποσόν ισχύει για την Ελλάδα)
• Ανθρωποκτονία
• Υποτροπές ψυχωτικών καταστάσεων
• Ανάδυση κοινωνιοπαθητικων τάσεων
• Ευεπίφορες ομάδες του πληθυσμού
• Φτωχοί
• Ηλικιωμένοι
• Πάσχοντες από ψυχικά νοσήματα
• Ευάλωτα άτομα
• Άτομα χωρίς υποστηρικτικό κοινωνικό σύστημα (πχ χωρίς οικογένεια)
• Παραδοξότητα

Σε περιόδους οικονομικών κρίσεων, οι περισσότερες περικοπές κονδυλίων διεθνώς γίνονται σε προγράμματα προστασίας αυτών που κινδυνεύουν περισσότερο (πχ των ανθρώπων που πάσχουν από ψυχικά νοσήματα ή αυτών που κινδυνεύουν περισσότερο να παρουσιάσουν ψυχοπαθολογία).

Προτιμούμε τη θεραπεία από την πρόληψη αν και η θεραπεία κοστίζει περισσότερο από την πρόληψη.

Οικονομία της Ψυχικής Υγείας

Η σχέση κόστους/οφέλους πρέπει να μας απασχολήσει σοβαρά. Η πρόληψη των ψυχικών νοσημάτων και η αποτελεσματική αντιμετώπιση τους πρέπει να είναι άμεση προτεραιότητα όχι μόνο για ανθρωπιστικούς και ιατρικούς λόγους αλλά και για οικονομικούς λόγους.

Υπάρχουν πολλά δεδομένα στο χώρο της Οικονομίας της Ψυχικής Υγείας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας που δείχνουν ότι αν το κράτος «επενδύσει» στην ψυχική υγεία των πολιτών, σε βάθος χρόνου κερδίζει χρήματα.

Η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία με επιστολές της στο Υπουργείο Υγείας και στο Υπουργείο Οικονομικών έχει επισημάνει αυτή την πραγματικότητα και αναμένει ανταπόκριση.

Θλίψη και Κατάθλιψη

Πολλές φόρες γίνεται αναφορά στον τύπο και την τηλεόραση για μια «Καταθλιπτική» κοινωνία, για μια «Ελλάδα σε κατάθλιψη» και τα συναφή. Δεν πρόκειται για Κατάθλιψη, που είναι μια νοσολογική οντότητα αλλά για «Θλίψη» δηλαδή για μια ευεξήγητη (κάτω από τις δεδομένες συνθήκες) αντίδραση που είναι φυσιολογική, αναμενόμενη και δυνητικά παραγωγική.

Βέβαια, αν δεν διαχειριστεί κανείς σωστά αυτή την θλίψη και δεν την βάλει σε ένα παραγωγικό δίαυλο μπορεί να εξελιχθεί σε κλινική κατάθλιψη (ή ακριβέστερα μπορεί να πυροδοτήσει μια κατάθλιψη).

Διαπιστώσεις και προτάσεις

Οι Έλληνες πολίτες έχουν μέχρι στιγμής επιδείξει σημαντική αντοχή (και απαντοχή – που εμπεριέχει ως έκφραση και την έννοια της ελπίδας) απέναντι στην οικονομική καταστροφή που αντιμετωπίζουμε. Σε σχέση με άλλες χώρες, οι επιπτώσεις της κρίσης είναι μεν πολύ σοβαρές, όχι όμως δραματικές όπως σε άλλες χώρες (πχ οι ομαδικές αυτοκτονίες που είχαν παρατηρηθεί στην Ινδία).

Αυτό ίσως οφείλεται στην αλληλεγγύη που έχει επιδείξει ο Ελληνικός λαός (που θεωρείται διεθνώς ως ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος αντιμετώπισης των ψυχολογικών επιπτώσεων των καταστροφών, γενικώς). Ο ρόλος της Οικογένειας (που εξακολουθεί ως θεσμός να λειτουργεί στη χώρα μας) ίσως εξηγεί τη διαφοροποίηση της αντίδρασης μας στην οικονομική καταστροφή σε σχέση με άλλες χώρες.

Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να ατονήσει η προσπάθεια, από την πλευρά του Ελληνικού κράτους για οικονομική και ψυχολογική στήριξη των ανθρώπων που υπόκεινται στην τρέχουσα οικονομική κρίση και ιδιαίτερα των πλέον ευάλωτων.

Με δεδομένη τη συσχέτιση (σε διεθνές επίπεδο) της ανεργίας με την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά και την αυτοκτονία, θα μπορούσε ίσως να προταθεί, στις περιπτώσεις που η οικονομία της Χώρας δεν μπορεί να αντεπεξέλθει διαφορετικά, να προτιμάται η μείωση μισθού από την απόλυση.

Η απόλυση από την εργασία, περά από τις οικονομικές της επιπτώσεις, συνεπάγεται και ένα ταπεινωτικό πλήγμα για τον εργαζόμενο που προκύπτει από τη μείωση του οικογενειακού και κοινωνικού του status. Βέβαια, όπως προαναφέρθηκε, η συσχέτιση ανεργίας και αυτοκτονίας στη χώρα μας δεν είναι σαφής, επειδή όμως αυτό συμβαίνει στις περισσότερες άλλες χώρες (με εξαίρεση ορισμένες Σκανδιναβικές χώρες όπου υπάρχει συγκροτημένη κοινωνική μεριμνά) είναι πιθανό να αναδεχθεί αυτή η συσχέτιση και στη χώρα μας.