Η πολιτισμική παραγωγή των ασθενειών

Οι πολιτισμικοί παράγοντες μπορούν να αποτελέσουν αιτίες νοσηρότητας και θνησιμότητας, άλλοτε με άμεσο και άλλοτε με έμμεσο τρόπο. Η οικογενειακή δομή, οι ρόλοι των φύλων, τα πρότυπα γάμου, η σεξουαλική συμπεριφορά, οι αντισυλληπτικές μέθοδοι, η πληθυσμιακή πολιτική, η τεκνοποίηση και η ανατροφή των παιδιών, που σε μεγάλο βαθμό διαφέρουν από πολιτισμό σε πολιτισμό, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην προστασία της υγείας και στην πρόκληση της αρρώστιας.

Ισχυροί οικογενειακοί θεσμοί, όπως ήδη αναφέρθηκε, λειτουργούν προστατευτικά για την υγεία των μελών της οικογένειας. H ενδογαμία σχετίζεται συχνά με την υψηλή επίπτωση ορισμένων κληρονομικών νοσημάτων. Η σεξουαλική ελευθεριότητα αυξάνει τον κίνδυνο για σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα και για ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, ενώ από την άλλη η σεξουαλική καταπίεση οδηγεί σε αύξηση των νευρώσεων.

Σε μια φυλή Ινδιάνων της Βραζιλίας θανάτωναν μέχρι πρόσφατα το τρίτο κορίτσι, επειδή πίστευαν ότι δεν πρέπει να υπάρχουν σε κάθε οικογένεια πάνω από δύο παιδιά του ίδιου φύλου.

Στους πολιτισμικούς παράγοντες που επιδρούν στην πρόκληση της αρρώστιας συγκαταλέγονται επίσης διάφορες διαιτητικές συνήθειες, η ένδυση, η ατομική υγιεινή, οι συνθήκες διαβίωσης και απασχόλησης, η χρήση τοξικών ουσιών, οι ψυχαγωγικές δραστηριότητες, τα κατοικίδια ζώα, κ.ά..

Η διατροφή είναι γνωστό πόσο επηρεάζει την υγεία.

Αλλά και τα σφιχτά ρούχα ή οι κορσέδες προκαλούν λειτουργικές διαταραχές, ενώ τα ψηλά τακούνια ευθύνονται για τραυματισμούς. Τα καλλυντικά και τα κοσμήματα μπορεί να προκαλέσουν δερματικές ασθένειες. Τα μακριά φορέματα μπορεί να προστατεύουν το δέρμα, αλλά από την άλλη αυξάνουν τη συχνότητα της οστεομαλακίας, της φυματίωσης και της αναιμίας, όπως διαπιστώθηκε σε γυναίκες χαρεμιών στην Υεμένη.

Επίσης, οι αθλητικές δραστηριότητες, που διαφοροποιούνται από πολιτισμό σε πολιτισμό, περιέχουν κινδύνους για την υγεία. Η πρόσφατη έξαρση επικίνδυνων αθλητικών και ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων που περιέχουν το στοιχείο της περιπέτειας έχει οδηγήσει σε πολλούς τραυματισμούς και αρκετούς θανάτους.

Τα κατοικίδια ζώα, εξάλλου, ευθύνονται για ορισμένες ιώσεις, όπως η ψιττάκωση.

Άλλωστε, και τα μεγάλα προβλήματα υγείας της εποχής μας, όπως είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τα κακοήθη νεοπλάσματα, ο σακχαρώδης διαβήτης, κ.ά., συχνά αποκαλούνται νοσήματα του πολιτισμού μας, γιατί σχετίζονται με τις αξίες και τις δραστηριότητες που χαρακτηρίζουν τον Δυτικό πολιτισμό.

Πολιτισμικές επιρροές διαπιστώθηκαν και στην αντιμετώπιση της εμμήνου ρύσεως. Στον Δυτικό πολιτισμό οι γυναίκες παρουσιάζουν συχνά σωματικές και συναισθηματικές διαταραχές πριν ή κατά τη διάρκεια της περιόδου. Αντίθετα, σε κοινότητες της Νότιας Αφρικής ο κύκλος της γυναικείας περιόδου δεν είχε καμιά επίδραση στη διάθεση και στη συμπεριφορά των γυναικών.

Οι γυναίκες αυτές θεωρούσαν την έμμηνο ρύση ασήμαντο γεγονός και δεν του έδιναν ιδιαίτερη σημασία. Ανάλογες διαπιστώσεις έχουν αναφερθεί και για την εμμηνόπαυση στις γυναίκες της Ιαπωνίας. Η εμμηνόπαυση δεν τις επηρέαζε, σε αντίθεση με τις σημαντικές επιδράσεις (κυρίως συναισθηματικές και ψυχικές) που παρατηρούνται στις γυναίκες της Δύσης.

Πολιτισμικές επιδράσεις εμφανίζονται και στη συμπτωματολογία των ατόμων με προσωπικότητα τύπου Α, που εδώ και χρόνια θεωρείται παράγοντας κινδύνου για τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Σε μελέτες που έγιναν στις ΗΠΑ διαπιστώθηκε ότι οι μαύροι αμερικανοί με προσωπικότητα τύπου Α παρουσίαζαν χαμηλότερες τιμές αρτηριακής πίεσης αντί για υψηλότερες, που είναι το χαρακτηριστικό των λευκών με επίσης προσωπικότητα τύπου Α.

Η ερμηνεία αυτής της διαφοράς συνδέεται με πολιτισμικά στοιχεία.

Οι μαύροι με ανταγωνιστική και φιλόδοξη προσωπικότητα τύπου Α επιδιώκουν περισσότερο να υποστηρίξουν την κοινότητά τους, παρά να πετύχουν οφέλη για τους ίδιους. Έτσι, απαρνούνται τον ατομικισμό του Δυτικού πολιτισμού, που προκαλεί μόνιμο άγχος αποτυχίας.

Η αίσθηση της κοινότητας και της αλληλεγγύης στους μαύρους δεν μετατρέπει τις προσπάθειες ατομικής επιτυχίας σε στρεσογόνα γεγονότα, τα οποία αυξάνουν κατά κανόνα την αρτηριακή πίεση.

Είναι, λοιπόν, φανερό ότι, ενώ ορισμένες καταστάσεις μπορεί να είναι επικίνδυνες για την υγεία του ατόμου σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, σε κάποια άλλη κοινωνία μπορεί να προάγουν την υγεία, λόγω του διαφορετικού πολιτισμικού τους περιεχομένου και συμβολισμού.

Στρεσογόνες πολιτισμικές επιδράσεις συναντάμε και σε άλλες περιπτώσεις. Σύμφωνα με το κλασικό μοντέλο για το στρες του Selye, ένας από τους τέσσερις βασικούς μηχανισμούς παραγωγής στρες είναι το πολιτισμικό υπόβαθρο.

Η πιο ακραία μορφή πολιτισμικού στρες που έχει περιγραφεί από τους ανθρωπολόγους είναι ο ‘θάνατος βουντού’ ή ‘μαγικός θάνατος’, που έχει χαρακτηριστεί κοινωνικοπολιτισμικός θάνατος. Το φαινόμενο αυτό έχει καταγραφεί σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες της Καραϊβικής, της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Αυστραλίας.

Στον ‘μαγικό θάνατο’ ένα άτομο που πιστεύει ότι είναι καταδικασμένο να πεθάνει λόγω μαγείας τελικά αρρωσταίνει και πεθαίνει σε σύντομο χρονικό διάστημα από φυσικά αίτια, που όμως προκαλούνται από αντίδραση στο στρες. Ανάλογη πολιτισμική αντίδραση που οδηγεί στο θάνατο θεωρείται και το Koro στην Κίνα, που αποτελεί ψευδή αίσθηση απόσυρσης του ανδρικού γεννητικού οργάνου στο υπογάστριο.

Μια άλλη κατηγορία πολιτισμικών επιδράσεων αφορά την υιοθέτηση σε ορισμένους πολιτισμούς συμπεριφορών και πρακτικών που είναι επικίνδυνες για την υγεία. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί ο σεξουαλικός ακρωτηριασμός (κλειτοριδεκτομή και αιδοιεκτομή, γνωστός και ως φαραωνική περιτομή) στα κορίτσια της περιοχής της Αιγύπτου, του Σουδάν και της Σομαλίας, ο οποίος εφαρμόζεται από την αρχαιότητα.

Ο πρώτος που εφάρμοσε τον γυναικείο ευνουχισμό θεωρείται ότι ήταν ο βασιλιάς Αδράμυττος των Λυδίων στο χαρέμι του. Σε πρόσφατη μελέτη διαπιστώθηκε ότι το 90% των γυναικών στο Κάιρο είχαν υποστεί αυτή την τραυματική εμπειρία, προκειμένου να αποθαρρυνθούν οι προγαμιαίες σεξουαλικές επαφές.

Το έθιμο, που περιλαμβάνει εκτός από τον ακρωτηριασμό της κλειτορίδας και των μικρών χειλέων του αιδοίου τη συρραφή του κόλπου πλην μιας μικρής οπής, έχει πολλές αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των γυναικών.

Δυσχεραίνει την ούρηση, επιμηκύνει το χρόνο εκκένωσης της κύστης, προκαλεί επίπονα συμπτώματα κατά την έμμηνο ρύση, αυξάνει σημαντικά τις λοιμώξεις του ουροποιητικού συστήματος, τα νοσήματα των νεφρών και διάφορες άλλες φλεγμονές της πυέλου.

Επιπλέον, λόγω της συρραφής, οι γυναικολογικές και προληπτικές εξετάσεις είναι αδύνατες μέχρι να παντρευτεί η κοπέλα.

Αλλά και όταν ο σύζυγος ανοίξει (συνήθως με μαχαίρι) τη συρραφή του κόλπου, προκαλούνται έντονοι πόνοι, ενώ η όλη κατάσταση οδηγεί σε μείωση ή εξαφάνιση της ερωτικής επιθυμίας. Επίσης, ο ουλώδης ιστός που αναπτύσσεται δυσκολεύει τον τοκετό, αυξάνοντας την περιγεννητική θνησιμότητα και νοσηρότητα.

Μέχρι τα τέλη 19ου αιώνα συνηθιζόταν σε ορισμένες φυλές της Αυστραλίας η ουρηθροτομή (ή τεχνητός υποσπαδίας), ως ιεροτελεστία μύησης, ως μορφή αντισύλληψης και ως μέθοδος εκλεκτικής στείρωσης αδύναμων ατόμων. Στην αρχαιότητα, συνηθιζόταν και ο ακρωτηριασμός του πέους (φαλλοτομία) για τους ηττημένους, καθώς το πέος συμβόλιζε τη δύναμη του πολεμιστή.

Ο ανδρικός ευνουχισμός υπήρξε πολιτισμικό έθιμο στη Δύση και την Ανατολή για πολλούς αιώνες, είτε για τις ανάγκες του χαρεμιού, είτε για τις απαιτήσεις της εκκλησιαστικής μουσικής και αργότερα της όπερας. Ο τελευταίος καστράτος του Βατικανού πέθανε το 1922.

Στην αυτοκρατορική Ρώμη συνηθιζόταν επίσης ο αγκτηριασμός (κλείδωμα των ανδρικών γεννητικών οργάνων με διάφορους τρόπους), ώστε να παρεμποδίζεται η στύση, και κατά συνέπεια η συνουσία και η αυτοϊκανοποίηση σε μουσικούς και ηθοποιούς που έπρεπε να διατηρήσουν νεανική τη φωνή τους.

Ο αγκτηριασμός εξαφανίστηκε τον Μεσαίωνα, για να επανεμφανιστεί το 1870 ως μέθοδος αντισύλληψης. Εφαρμόζεται ακόμα στους Μαορί, στις Ινδίες και σε ορισμένους αμερικανούς ιθαγενείς.

Μαγικές και θρησκευτικές δοξασίες και πρακτικές συνέβαλαν επίσης συχνά στη πρόκληση αρρώστιας ή τραυματισμού. Ο ακρωτηριασμός των δακτύλων, για παράδειγμα, που απεικονίζεται σε τοίχους σπηλαίων της Παλαιολιθικής εποχής, είχε πιθανόν θρησκευτικό χαρακτήρα.

Στην τσαρική Ρωσία υπήρχε μια θρησκευτική αίρεση, οι Σκόπτσοι, που ευνούχιζαν τα μέλη τους αφού είχαν τεκνοποιήσει. Στη Βαυαρία του 18ου αιώνα τα μέλη γνωστής αίρεσης συνέθλιβαν τις ωοθήκες των γυναικών για λόγους αντισύλληψης.

Στην κατηγορία αυτή θα μπορούσαν να περιληφθούν και οι περιπτώσεις ακρωτηριασμών που αποτελούσαν νόμιμες μορφές τιμωρίας σε ορισμένους πολιτισμούς, όπως στον Αραβικό, καθώς και άλλες μεταφυσικές τελετουργίες με άμεσες αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, όπως η κατανάλωση παραισθησιογόνων ουσιών στους πολιτισμούς των Αζτέκων και των Ίνκας.

Τέλος, οι ιατρογενείς κίνδυνοι για την υγεία, που αναπτύχθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο και που προέρχονται από την υπερκατανάλωση ιατρικών υπηρεσιών υψηλής τεχνολογίας, αποτελούν απόρροια και της επιρροής που ασκούν τα καταναλωτικά πρότυπα στον σύγχρονο Δυτικό πολιτισμό.