Πώς εξηγούμε στο παιδί μας τον θάνατο;

Αν και ο θάνατος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, η διαχείρισή του είναι πάντα δύσκολη. Έρχεται κάποια στιγμή στη ζωή του γονιού που αναγκάζεται να βοηθήσει το παιδί του να αντιμετωπίσει μία φυσική απώλεια, γεγονός ιδιαίτερα λεπτό και απαιτητικό, ειδικά από τη στιγμή που και ο ίδιος ο γονέας καλείται να έρθει ταυτόχρονα αντιμέτωπος και με τα δικά του συναισθήματα θλίψης και πόνου.

Η συζήτηση γύρω από το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου είναι κάτι που οι περισσότεροι ενήλικες προσπαθούν να αποφύγουν. Ωστόσο, αποτελεί ευθύνη του γονιού να μιλήσει με ειλικρίνεια στο παιδί του για το γεγονός του θανάτου και να το κάνει να νιώσει πως είναι διαθέσιμος προκειμένου να του λύσει τις όποιες απορίες.

Όταν τα παιδιά νιώθουν ελεύθερα να συζητήσουν με τους γονείς τους για το θάνατο, τότε μπορούν να λάβουν έγκαιρα τις πληροφορίες που έχουν ανάγκη τη δεδομένη στιγμή της ζωής τους, έχουν την ευκαιρία να προετοιμαστούν καλύτερα για μια επικείμενη κρίση, αλλά και να διαχειριστούν καλύτερα τα συναισθήματα που γεννιούνται λόγω μιας απώλειας. Ο γονιός, λοιπόν, καλό θα είναι να ενισχύει την επικοινωνία με το παιδί του, να σέβεται τα λεγόμενά του και γενικά να παίρνει το ρόλο του καλού ακροατή.

Σίγουρα, σε κάθε περίπτωση, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τα συναισθήματα, τα βιώματα, οι αξίες και οι πεποιθήσεις του ίδιου του γονέα, καθώς και η ηλικία του παιδιού και το είδος της απώλειας. Ωστόσο, βοηθητική φαίνεται να είναι η εξοικείωση του παιδιού με τη φυσική απώλεια από νωρίς στη ζωή του. Αφορμή για συζήτηση και καλύτερη κατανόηση του θέματος μπορούν να αποτελέσουν διάφορες παιδικές σειρές και κινούμενα σχέδια, η απώλεια ενός κατοικίδιου, τα φυτά που σιγά - σιγά ξεραίνονται. Ειδικά μέσα από τη φύση, τα παιδιά αντιλαμβάνονται καλύτερα τον κύκλο της ζωής, από τη γέννηση μέχρι το θάνατο, καθώς και ότι το γεγονός του θανάτου είναι κάτι το αναπόφευκτο.

Αναπτυξιακά στάδια και κατανόηση του θανάτου

Το παιδί είναι καλό να ενημερώνεται σχετικά με το γεγονός του θανάτου σε γλώσσα σύστοιχη με την ηλικία του και με οδηγό τα όσα ρωτάει τον γονιό την εκάστοτε χρονική στιγμή. Δεν χρειάζεται, δηλαδή, να βομβαρδιστεί το παιδί με πληροφορίες που δεν μπορεί να κατανοήσει ή που δεν έχει εκφράσει περιέργεια για αυτές. Επίσης, το κάθε παιδί εκδηλώνει με διαφορετικό τρόπο τα συναισθήματά του και συχνά οι αντιδράσεις των παιδιών απέναντι στο θάνατο μπορεί να μοιάζουν "ακατάλληλες" για τους γονείς.

Έτσι, λοιπόν, είναι πιθανό ένα παιδί να φαίνεται αμέτοχο στο θρήνο για ένα συγγενικό πρόσωπο, αλλά να καταρρέει μπροστά στην απώλεια του αγαπημένου του κατοικίδιου. Αντίστοιχα, μπορεί ένα παιδί προσχολικής ηλικίας να ρωτάει συνεχώς για το θάνατο, ενώ κάποιο άλλο να εκδηλώνει τα συναισθήματά του μέσα από το παιχνίδι και τη ζωγραφική. Σε κάθε περίπτωση, ο γονιός είναι καλό να μιλάει στο παιδί για το θάνατο με ειλικρίνεια, με απλά λόγια, καθώς και με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή.

Πιο συγκεκριμένα:

0 - 5 ετών

Το παιδί από τη βρεφική ακόμα ηλικία διαισθάνεται όταν οι ενήλικες γύρω του αναστατώνονται, έστω και αν δεν καταλαβαίνει τι είναι ο θάνατος. Λόγω αυτού μπορεί να παρατηρηθούν αλλαγές στον ύπνο, το φαγητό και τη διάθεσή του. Κατά την προσχολική ηλικία, ο θάνατος δεν μπορεί να γίνει κατανοητός ως κάτι μόνιμο και μη αναστρέψιμο. Άλλωστε, στα κινούμενα σχέδια οι ήρωες ξαναζωντανεύουν ότι και αν τους έχει συμβεί. Ωστόσο, ίσως ακόμα σε αυτή την ηλικία τα παιδιά να πρέπει να σκέφτονται έτσι, προκειμένου να πάρουν τον χρόνο τους μέχρι να αφομοιώσουν τελικά το γεγονός του θανάτου. 

Τι μπορείτε να κάνετε: Καθώς τα παιδιά αυτής της ηλικίας δεν μπορούν να κατανοήσουν ολοκληρωτικά το θάνατο, αλλά και επειδή ερμηνεύουν τις λέξεις στην κυριολεξία τους, αποφύγετε εκφράσεις όπως: "ο παππούς πήγε ένα μακρινό ταξίδι", "η γιαγιά κοιμάται βαθιά", "τον πήρε ο Θεός", "τώρα πια είναι αστεράκι στον ουρανό", "το σκυλάκι μας είναι στο νοσοκομείο και θα μείνει πολύ καιρό εκεί". Αντίθετα, μπορείτε να πείτε: "όταν κάποιος πεθαίνει το σώμα του σταματά να λειτουργεί, δεν αναπνέει πια, ούτε μπορεί να φάει, ούτε νιώθει κρύο ή ζέστη και αυτό το πρόσωπο δεν θα μπορέσουμε να το ξαναδούμε".

5 - 9 ετών

Το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι κάθε ζωντανή ύπαρξη γύρω του, κάποια στιγμή πεθαίνει και τότε δεν ξαναγυρίζει πίσω. Ωστόσο, ακόμα κάποια παιδιά δεν αντιλαμβάνονται ότι και τα ίδια κάποια στιγμή θα πεθάνουν. Επίσης, αναπτύσσουν έναν έντονο αίσθημα ευθύνης, κατά το οποίο συνδέουν δικές τους άσχημες συμπεριφορές με την απώλεια ενός δικού τους προσώπου (π.χ. "ο παππούς πέθανε γιατί έκανα πολύ φασαρία και τον στενοχωρούσα"). Εκτός αυτού, αρκετά συνηθισμένο σε αυτές τις ηλικίες είναι οι εφιάλτες, αλλά και ο έντονος φόβος ότι ο γονιός μπορεί να πεθάνει.

Τι μπορείτε να κάνετε: Ακούστε προσεκτικά το παιδί και βοηθήστε το να μην παρερμηνεύει τα γεγονότα. Κάντε το να νιώσει ασφάλεια, ότι δηλαδή, ότι και αν συμβεί πάντα θα υπάρχει κάποιος για να το φροντίζει και πως δε θα μείνει μόνο του και απροστάτευτο. Χρησιμοποιείστε το συμβολικό παιχνίδι και τη ζωγραφική προκειμένου το παιδί να εκφράσει πιο εύκολα τους φόβους και τις ανησυχίες του.

9 - εφηβεία

Το παιδί κατανοεί πλέον την μονιμότητα του θανάτου, καθώς και πως το ίδιο θα πεθάνει μια μέρα. Είναι πιθανό να του γεννηθούν υπαρξιακά ερωτήματα και να μπει σε μια διαδικασία αμφισβήτησης του Θεού, αλλά και φιλοσοφικής θεώρησης της ζωής. 

Τι μπορείτε να κάνετε: Μιλήστε ανοιχτά με το παιδί σας και δείξτε του πως είναι φυσιολογικό να βιώνει αρνητικά συναισθήματα απέναντι στο θάνατο. Μην προσπαθήσετε να δώσετε απαντήσεις σε ερωτήματα για τα οποία ούτε εσείς οι ίδιοι έχετε μία απάντηση. Μην προσπαθήσετε να δώσετε μια απάντηση, η οποία δεν σας αντιπροσωπεύει ιδιαίτερα, αντί να πείτε: "Δεν γνωρίζω". Σημαντικό ρόλο εδώ διαδραματίζουν και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις της κάθε οικογένειας, καθώς και η γενικότερη θεώρηση της ζωής.

Σε γενικές γραμμές:

Δείξτε τη διαθεσιμότητά σας να συζητήσετε με το παιδί σας για τον θάνατο, είτε με αφορμή κάποιο γεγονός, είτε επειδή το ίδιο φαίνεται προβληματισμένο

Προσπαθήστε να μην μεταθέσετε την συζήτηση για αργότερα, θεωρώντας πως το παιδί σας είναι "μικρό ακόμα"

Μιλήστε με ειλικρίνεια και με παραδείγματα κατανοητά για το παιδί

Ακούστε προσεχτικά τι έχει να σας πει και δείξτε αποδοχή απέναντι στα συναισθήματά του

Δώστε του ευκαιρίες να εκτονώσει και να εκφράσει τα συναισθήματά του

Θυμηθείτε ότι τα παιδιά θρηνούν διαφορετικά από τους ενήλικες, ακόμα και όταν τη στιγμή του θανάτου μοιάζουν αδιάφορα για το γεγονός. Οι αντιδράσεις τους μπορεί να εκδηλωθούν αρκετά αργότερα.

Πρέπει να πάρω το παιδί μου στην κηδεία;

Η αλήθεια είναι πως δεν υπάρχει συγκεκριμένη απάντηση στο ερώτημα αυτό, καθώς σε κάθε περίπτωση σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν τόσο το ίδιο το παιδί, όσο και η συναισθηματική κατάσταση των γονέων. Σε γενικές γραμμές, φαίνεται να είναι βοηθητικό για το παιδί να βιώνει τη διαδικασία αυτή του "αποχαιρετισμού".

Εάν, λοιπόν, το παιδί δεν είναι αρνητικό, τότε μπορείτε να το πάρετε μαζί σας. Ωστόσο, βεβαιωθείτε πως θα είναι επαρκώς προϊδεασμένο σε σχέση με αυτό που θα επακολουθήσει. Ειδικά στις μικρές ηλικίες εξηγήστε στο παιδί ότι το αγαπημένο σας πρόσωπο δεν θα είναι πια όπως το θυμάστε: Θα βρίσκεται σε ένα μεγάλο κουτί και γύρω του πολλοί άνθρωποι θα κλαίνε, φορώντας μαύρα ρούχα. Σε μια τέτοια περίσταση δεν πειράζει να κλάψουμε, εάν νιώσουμε την ανάγκη.

Προσπαθήστε το παιδί να κάτσει κάπου παράμερα ή ακόμα και στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας, έτσι ώστε να μην τρομοκρατηθεί. Κάτι αντίστοιχο μπορείτε να εφαρμόσετε και στο κοιμητήριο.

Σε κάθε περίπτωση, η αντιμετώπιση της φυσικής απώλειας αποτελεί ένα δυσβάσταχτο γεγονός, για το οποίο δύσκολα μπορεί κανείς να καταλήξει σε "καλές πρακτικές διαχείρισης". Θυμηθείτε ότι τα παιδιά έχουν ανάγκη τη δική σας διαβεβαίωση ότι τα ίδια θα έχουν πάντα κάποιον να τα αγαπάει και να τα φροντίζει. Επίσης, είναι σημαντικό να διατηρήσετε, όσο μπορείτε, σταθερό το καθημερινό τους πρόγραμμα. Η μη απόκλιση από τη ρουτίνα τους, ενισχύει το αίσθημα της ασφάλειας και της σταθερότητας.