Το Διεθνές Συνέδριο υπέρτασης θα διεξαχθεί στην Αθήνα, σε όλες τις αίθουσες του Μεγάρου Μουσικής, από τις 13 ως τις 16 Ιουνίου του 2014. Συνιστά τη σημαντικότερη επιστημονική εκδήλωση, παγκοσμίως, σε ότι αφορά την υπέρταση και σχετιζόμενους με αυτήν κινδύνους. Διεξάγεται μια φορά κάθε 6 χρόνια και ανακοινώνονται τα πορίσματα όλων των ερευνών που γίνονται διεθνώς για την υπέρταση. Είναι η πρώτη φορά που διεξάγεται στην Ελλάδα. 

Η διοργάνωση του συνεδρίου αποτελεί συνεργασία της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Υπέρτασης, της Διεθνούς Εταιρείας Υπέρτασης, της Ελληνικής Εταιρείας Υπέρτασης και του Καρδιολογικού τμήματος του Ασκληπιείου Βούλας.

Στη συνέντευξη τύπου ο πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής του Διεθνούς Συνεδρίου Υπέρτασης της Αθήνας κ. Αθανάσιος Ι. Μανώλης έδωσε κατ’ αρχήν τα στοιχεία της διοργάνωσης. Στο συνέδριο της Αθήνας συμμετέχουν 5.120 επιστήμονες από 87 χώρες και των πέντε ηπείρων. Στη διάρκεια των τεσσάρων ημερών του συνεδρίου θα γίνουν 2.300 επιστημονικές ανακοινώσεις σε 40 παράλληλες συνεδρίες καθημερινά, αριθμός ο οποίος αποτελεί ρεκόρ στα χρονικά αυτής της διοργάνωσης.

Τα θέματα των ανακοινώσεων, καθώς και των εργασιών σε τράπεζες, ομάδες εργασίας, δορυφορικά συμπόσια, καλύπτουν το πλήρες φάσμα της υπέρτασης, των εξαρτώμενων από αυτήν κινδύνων και των καρδιαγγειακών νοσημάτων:
- Στεφανιαία νόσος
- Συνυπάρχοντες παράγοντες κινδύνου (υπερλιπιδαιμία, σακχαρώδης διαβήτης, παχυσαρκία).
- Καρδιακή ανεπάρκεια.
- Νόσος περιφερικών αγγείων
- Άπνοια ύπνου.
- Κολπική μαρμαρυγή.
- Σεξουαλικές δυσλειτουργίες.
- Οργανικές βλάβες.
- Ανθιστάμενη υπέρταση
- Εφηβεία
- Εγκυμοσύνη.
- Προχωρημένη ηλικία.
- Σύγχρονες θεραπευτικές μέθοδοι (μονοθεραπείες και συνδυασμοί).
- Στατιστικά στοιχεία διάγνωσης και πρόληψης της νόσου.
- Γενετική δομή της υπέρτασης και του μεταβολισμού.
- Η σημασία της μέτρησης.
- Ο ρόλος του περιβάλλοντος και του τρόπου ζωής στην εκδήλωση της νόσου.
- Δημόσια υγεία και οικονομική φαρμακευτική πολιτική και πολλά άλλα.

Ο κ. Μανώλης ανέφερε μερικά από τα σημαντικά και γνωστά ονόματα στο χώρο της υπέρτασης που παίρνουν μέρος στο συνέδριο. Μεταξύ αυτών, οι Έλληνες καθηγητές από τις ΗΠΑ, H. Gavras και G. Bakris, οι οποίοι έχουν θητεύσει πρόσφατα Πρόεδροι της American Society of Hypertension (Αμερικανικής Εταιρείας Υπέρτασης), οι G. Mancia, Α. Zanchetti και άλλοι οι οποίοι έχουν συμμετάσχει στη συγγραφή των Κατευθυντήριων Οδηγιών για την αντιμετώπιση της υπέρτασης, καθώς και η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Υπέρτασης Anna Dominiczak και ο πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας Υπέρτασης Ernesto Schiffrin.

Ο πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής αναφέρθηκε και στην επιλογή της Αθήνας ως τόπου διεξαγωγής του συνεδρίου η οποία υπερίσχυσε διαδοχικά του Άμστερνταμ, της Κωνσταντινούπολης, της Αγίας Πετρούπολης, της Γλασκώβης και, στην τελική ψηφοφορία, του Παρισιού. Η ψηφοφορία ήταν μυστική, έγινε μετά την παρουσίαση του φακέλου κάθε χώρας, και ακολουθήθηκε ίδια διαδικασία ψηφοφορίας με αυτή των Ολυμπιακών αγώνων. Έτσι γίνεται κατανοητή η μεγάλη επιτυχία της χώρας μας (με δεδομένο μάλιστα ότι ο τότε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Υπέρτασης ήταν Γάλλος), ιδίως σε αυτήν την δύσκολη οικονομικά περίοδο.

Πέραν του μεγάλου επιστημονικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος (καθώς η υπέρταση εξαπλώνεται ως «επιδημία » ενώ οι πληθυσμοί αγνοούν ή υποτιμούν την ύπαρξη και τις επιπτώσεις της) την περίοδο που διανύουμε μεγάλη είναι και η οικονομική σημασία της διεξαγωγής του συνεδρίου στην Αθήνα ώστε να βρει μιμητές σε επιστημονικούς και επιχειρηματικούς κύκλους.

Οικονομικά το συνέδριο "μεταφράζεται" σε 20 - 25.000 διανυκτερεύσεις και η εποχή διεξαγωγής επιτρέπει την παραμονή πολλών εξ αυτών στη χώρα μας και μετά το τέλος της επιστημονικής συνάντησης σε διάφορους ηπειρωτικούς και νησιωτικούς προορισμούς. Ήδη, Αυστραλοί γιατροί διοργάνωσαν ένα συμπόσιο δύο ημέρες πριν αυτό της Αθήνας, στη Σαντορίνη, και οι Ιάπωνες μετέφεραν (αντί για το Τόκιο) στην Αθήνα το διεθνές συνέδριο αγγείων που πραγματοποιείται επίσης δύο μέρες πριν το συνέδριο των Αθηνών.
Η διοργάνωση του συνεδρίου ανατέθηκε ολοκληρωτικά στην οργανωτική επιτροπή της Ελλάδας και αυτό δείχνει την εμπιστοσύνη που μπορούμε να διεκδικούμε και εξασφαλίζουμε στο διεθνή χώρο καθιερώνοντας τη χώρα μας ως έναν από τους πρώτους προορισμούς συνεδριακού τουρισμού στον κόσμο.

Ο κ. Μανώλης έδωσε και το στίγμα της τελετής έναρξης του συνεδρίου, τις εργασίες του οποίου θα κηρύξει ο υπουργός υγείας.
«Ήχος της Ελλάδος, μουσική του κόσμου» είναι ο τίτλος της παράστασης και πρόκειται για ένα μουσικό ταξίδι από τις πρώτες ηχογραφήσεις, στις αρχές του περασμένου αιώνα στην Αμερική, στον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Βασίλη Τσιτσάνη, τον Απόστολο Καλδάρα, τον Μάνο Λοΐζο, τον Μάνο Χατζηδάκη, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον Μίμη Πλέσσα και όλους τους σημαντικούς Έλληνες συνθέτες, το έργο των οποίων είναι διεθνώς γνωστό από συναυλίες και τον ελληνικό και ξένο κινηματογράφο. Το μουσικό μέρος συνοδεύεται από προβολή video, video clips, και χαρακτηριστικές σκηνές των ελληνικών ταινιών που έκαναν το γύρο του κόσμου.

Το καλλιτεχνικό μέρος της τελετής έναρξης ανέλαβαν δύο από τους πλέον καταξιωμένους Έλληνες και με μεγάλη εμπειρία στη διοργάνωση προγράμματος προβολής της χώρας μας- ο μουσικός και ιδρυτής της Εmmetron Music κ. Μανώλης Γεωργοστάθης, ο οποίος έχει συνεργαστεί με όλους τους σημαντικούς και καταξιωμένους συνθέτες και τραγουδιστές του λαϊκού και έντεχνου ελληνικού τραγουδιού στην Ελλάδα και το εξωτερικό και ο σκηνοθέτης κ. Τάσος Μπιρσίμ ο οποίος πέραν της τεράστιας εμπειρίας του σε ειδήσεις, ντοκιμαντέρ, τηλεοπτικές εκπομπές, αθλητικές διοργανώσεις και εγκαίνια μεγάλων έργων, έχει καλύψει παραστάσεις και συναυλίες στο Ηρώδειο, το Καλλιμάρμαρο, το ΟΑΚΑ, το Palais de sport και το Μέγαρο Μουσικής.

Το επιστημονικό «περιεχόμενο» του συνεδρίου αποτελεί αντικείμενο διεθνούς ενδιαφέροντος καθώς η εκδήλωση υπέρτασης εμφανίζει αύξηση 40-50% κάθε χρόνο, στον βιομηχανικά ανεπτυγμένο κόσμο.
Στα σημαντικότερα επιστημονικά πορίσματα των 2.300 ανακοινώσεων αναφέρθηκαν τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής του Διεθνούς Συνεδρίου Υπέρτασης της Αθήνας κκ. Ανδρέας Πιτταράς, Γεώργιος Στεργίου και Κωνσταντίνος Τσιούφης.
Οι κ. κ. Θωμάς Μακρής και Γεώργιος Στεργίου συνόψισαν τις ανακοινώσεις που αφορούν στην υπέρταση κατά την κύηση.
Σύμφωνα με τις νέες μελέτες που θα ανακοινωθούν στο συνέδριο, οι γυναίκες με　ιστορικό υπερτασικής διαταραχής στην εγκυμοσύνη, οποιασδήποτε βαρύτητας, (προεκλαμψίας, εκλαμψίας ή και επιδείνωσης προϋπάρχουσας υπέρτασης) διατρέχουν στο μέλλον αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακής νόσου.

Αποτελεί, επομένως, μεγάλη πρόκληση και ευθύνη για όλες τις ιατρικές ειδικότητες που ασχολούνται με την υπέρταση　να παρακολουθούν στενά τις γυναίκες αυτές και να τις προτρέπουν στην άρση των γνωστών παραγόντων κινδύνου.

Είναι απαραίτητη η μείωση του σωματικού βάρους, η διακοπή του καπνίσματος και η ένταξη της άσκησης στην καθημερινότητα.
Έτσι ελαχιστοποιείται η πιθανότητα εκδήλωσης εμφράγματος καρδιάς και εγκεφαλικού επεισοδίου στη μέση και μεγάλη ηλικία, οπότε οι γυναίκες, λόγω της εμμηνόπαυσης, χάνουν την προστατευτική δράση των οιστρογόνων και καθίστανται πιο ευάλωτες στις καρδιοπάθειες.
Μια άλλη, σουηδική μελέτη παρέχει ένα ακόμα «εργαλείο» έγκαιρης διαπίστωσης καρδιαγγειακού κινδύνου στις γυναίκες. Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη, οι τιμές της κρεατινίνης και του ουρικού οξέος κατά την κύηση η οποία επιπλέκεται με προεκλαμψία, μπορούν να αποτελέσουν πρόγνωση για την εκδήλωση καρδιαγγειακού επεισοδίου στο μέλλον.

Αμερικανική έρευνα διαπιστώνει πως　η υπέρταση κατά την κύηση αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο　του οποίου οι　κληρονομικές ρίζες　πρέπει να μελετώνται, σε κάθε περιστατικό, προσεκτικά. Μέλλουσες μητέρες στις οικογένειες των οποίων υπήρχαν πρόγονοι υπερτασικές ή/ και υπέρβαρες, έφηβες ή και σε ηλικία άνω των　35　ετών, πλήττονται πιο συχνά από αυξημένη αρτηριακή πίεση. Ιδιαίτερα　ευάλωτες είναι οι γυναίκες οι οποίες υποβλήθηκαν σε τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.　Σε αυτές τις περιπτώσεις το ποσοστό αυξάνεται δραματικά, καθώς η μέση ηλικία γάμου και τεκνοποίησης μετατίθεται σε μεγαλύτερη ηλικία.

Στη συνέντευξη τύπου τονίστηκε ότι οι γυναικολόγοι και οι γενικοί ιατροί πρέπει να　μετρούν την πίεση σε κάθε επίσκεψη της εγκύου. Δεν πρέπει να εφησυχάζουν στο μέσον της κύησης, όταν η πίεση είναι χαμηλή λόγω των ορμονικών μεταβολών. Στο τελευταίο τρίμηνο η αύξηση της πίεσης ενδέχεται να είναι απότομη, χωρίς την εμφάνιση κανενός συμπτώματος και γρήγορα να εξελιχθεί σε εκλαμψία.
Οι κ. κ. Θωμάς Μακρής και Γεώργιος Στεργίου είπαν πως σε μεγάλο αριθμό πειραμάτων η σιλντεναφίλη μειώνει την ισχαιμία του πλακούντα και όλων των οργάνων της μητέρας και του εμβρύου, βελτιώνοντας ταυτοχρόνως τη ρύθμιση του σακχάρου. Συζητείται, λοιπόν, ο ρόλος της στο μέλλον στη　θεραπεία των επιπτώσεων της προεκλαμψίας.

Κατά την προεκλαμψία μειώνεται η αιμάτωση του εμβρύου. Ισπανική μελέτη αποδεικνύει πως η ενδομήτρια καθυστέρηση της ανάπτυξης του εμβρύου αυξάνει την περιγεννητική και νεογνική θνησιμότητα και οδηγεί σε δυσμενείς μορφολειτουργικές αλλαγές του αγγειακού δικτύου των παιδιών.　Οι παιδίατροι πρέπει να ενημερωθούν πως τα παιδιά αυτά, ίσως, είναι πιο ευάλωτα σε καρδιοπάθειες, να ευαισθητοποιήσουν την οικογένεια και να εφαρμόσουν οργανωμένη συμβουλευτική πρόληψης.

Κατά τις εργασίες του συνεδρίου θα παρουσιαστούν δεδομένα μηνιαίων μετρήσεων της πίεσης τόσο σε φυσιολογικές κυήσεις, καθώς και σε κυήσεις γυναικών με υπέρταση. Οι μετρήσεις αυτές έγιναν υπό καθεστώς διαφορετικών παραμέτρων: μέτρηση στο ιατρείο, αυτόματη　24ωρη καταγραφή της πίεσης, υπολογισμός κεντρικής (αορτικής) πίεσης και μετρήσεις στο σπίτι.　Το σημαντικό πόρισμα αυτής της ανακοίνωσης είναι πως η　24ωρη καταγραφή της πίεσης στο μέσον της κύησης, προβλέπει με αξιοπιστία την πιθανότητα προεκλαμψίας στο τελευταίο τρίμηνο.　Η24ωρη καταγραφή αποτελεί και τον πλέον αξιόπιστο τρόπο παρακολούθησης των γυναικών αυτών μετά τον τοκετό, εάν η πίεσή τους απορρυθμιστεί.
Ο　κ. Στεργίου　αναφέρθηκε και σε ανακοινώσεις εργασιών και σε διαλέξεις μελετήθηκε και αναπτύχθηκε η　αμφίδρομη σχέση της υπέρτασης με παθήσεις των νεφρών.

Μελέτη σε　4.000　υπερτασικούς ασθενείς διάρκειας επτά ετών και επτά μηνών, έδειξε ότι οι υπερτασικοί ασθενείς που είχαν καλύτερη ικανότητα για αερόβια άσκηση και ασκούνταν, είχαν μικρότερο κίνδυνο ανάπτυξης χρόνιας νεφρικής νόσου. Η μελέτη τονίζει τα ευεργετικά αποτελέσματα της καλής φυσικής κατάστασης για τη διατήρηση φυσιολογικής νεφρικής λειτουργίας.

Σημαντικά είναι και τα πορίσματα εργασίας που θέτει τους σωστούς στόχους για τη συστολική και τη διαστολική αρτηριακή πίεση σε ασθενείς με χρόνια νεφρική νόσο. Με βάση τις πρόσφατες αλλαγές των κατευθυντήριων οδηγιών στο θέμα αυτό, θεωρείται πλέον ότι οι ασθενείς με χρόνια νεφρική νόσο που ωφελούνται από τους αυστηρούς στόχους αρτηριακής πίεσης (<130/80 mm Hg) είναι μόνο αυτοί με πρωτεϊνουρία, ενώ για τους ασθενείς χωρίς πρωτεϊνουρία ορθό είναι να επιδιώκεται μείωση της αρτηριακής πίεσης ανάλογη με αυτή του γενικού πληθυσμού. (<140/90 mm Hg).

Όσον αφορά τα νεότερα δεδομένα για το σωστό βαθμό της αναστολής του συστήματος ρενίνης-αγγειοτενσίνης, (που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της θεραπείας της υπέρτασης σε ασθενείς με χρόνια νεφρική νόσο), με βάση τα αποτελέσματα πρόσφατων τυχαιοποιημένων κλινικών μελετών, ο διπλός συνδυασμός φαρμάκων που αποκλείουν το σύστημα ρενίνης-αγγειοτενσίνης (αναστολείς του μετατρεπτικού ενζύμου (α-ΜΕΑ), αποκλειστές των υποδοχέων της αγγειοτενσίνης (ARBs), και αποκλειστές ρενίνης), δεν ενδείκνυται για κανένα τύπο ασθενών με χρόνια νεφρική νόσο.

Σημαντική είναι και η πρώτη προσπάθεια παγκοσμίως συνεχούς καταγραφής της αρτηριακής πίεσης στην αορτή, της ταχύτητας σφυγμικού κύματος και των ανακλώμενων κυμάτων κατά τη διάρκεια　48　ωρών σε αιμοκαθαιρόμενους ασθενείς. Η μελέτη αυτή καταδεικνύει τη μεγάλη μεταβλητότητα και την προοδευτική αύξηση όλων αυτών των παραμέτρων μεταξύ των συνεδριών αιμοκάθαρσης, κάτι που πιθανόν να συνδέεται με μεγάλη αύξηση του καρδιαγγειακού κινδύνου.

Ο　κ. Στεργίου　αναφέρθηκε και σε πρωτοποριακή μελέτη που έγινε σε πειραματόζωα (ποντίκια) τα οποία υπεβλήθησαν σε δίαιτα υψηλή σε αλάτι, σε ηλικία　6-14　εβδομάδων. Η δίαιτα αυτή προκάλεσε αύξηση της αρτηριακής πίεσης όχι μόνο κατά την αντίστοιχη χρονική περίοδο, αλλά και τρεις μήνες μετά, λόγω　βλάβης που προκάλεσε η υψηλή σε αλάτι δίαιτα στα μικρά νεφρικά αγγεία. Το πολύ ενδιαφέρον είναι πως μεταμόσχευση νεφρού από τα ποντίκια αυτά σε υγιή ποντίκια προκάλεσε αρτηριακή υπέρταση και στα δεύτερα. Τα ευρήματα αυτά συνηγορούν στο ότι　λήψη μεγάλων ποσοτήτων αλατιού, ακόμη και για μικρές χρονικές περιόδους προκαλούν μόνιμες βλάβες στα νεφρικά αγγεία, που οδηγούν στην ανάπτυξη μόνιμης υπέρτασης.

Άλλη μελέτη σε　131　ασθενείς με νεφραγγειακή υπέρταση που υπεβλήθησαν σε ενδοαγγειακή διάνοιξη της στένωσης της νεφρικής αρτηρίας έδειξε ότι οι ασθενείς εκείνοι οι οποίοι είχαν υψηλό δείκτη νεφρικής αγγειακής αντίστασης (ο οποίος καταδεικνύει σκληρυντικές αλλοιώσεις στη νεφρική μικροκυκλοφορία μετά από τη στένωση) δεν εμφάνισαν όφελος στην επιβίωση του νεφρού μετά από εννέα έτη παρακολούθησης.　Σύμφωνα με τη μελέτη αυτή, η αξιολόγηση της κατάστασης του νεφρικού αγγειακού δέντρου με σύγχρονες τεχνικές υπερήχων Triplex　καθίσταται απαραίτητη πριν από την αγγειοπλαστική της νεφρικής αρτηρίας.

Οι σύγχρονες απόψεις για την ενδοαγγειακή διάνοιξη της στένωσης της νεφρικής αρτηρίας -τεχνικής που έχει εφαρμοστεί ευρέως στο παρελθόν- αλλάζουν (μετά τα αποτελέσματα της αμφιλεγόμενης μελέτης　CORAL) καθώς τώρα η χρησιμότητά της φαίνεται να περιορίζεται, με βάση τα αποτελέσματα μελετών μακροχρόνιας παρακολούθησης των ασθενών αυτών.
Ο　κ. Στεργίου　συνόψισε και τα τελευταία δεδομένα στη μέτρηση της πίεσης.

Αναφέρθηκε σε　μελέτη από τη Φινλανδία　κατά την οποία　464　υπερτασικοί ασθενείς παρακολουθήθηκαν για　16　χρόνια. Σύμφωνα με τα πορίσματα, η　24ωρη καταγραφή της αρτηριακής πίεσης προβλέπει καλύτερα τον καρδιαγγειακό κίνδυνο συγκριτικά με τις μετρήσεις της πίεσης στο σπίτι και ιδιαίτερα συγκριτικά με τις μετρήσεις στο ιατρείο. Άρα,　η　24ωρη καταγραφή της πίεσης είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για την αξιολόγηση της υπέρτασης σε όλες τις περιπτώσεις και πρέπει να χρησιμοποιείται συχνότερα.
Αρκετές μελέτες που θα ανακοινωθούν στο συνέδριο επιβεβαιώνουν την άποψη ότι οι μετρήσεις της πίεσης εκτός ιατρείου -δηλαδή με　24ωρη καταγραφή ή με μετρήσεις από τους ίδιους τους ασθενείς στο σπίτι- επιτρέπουν την καλύτερη αξιολόγηση της πίεσης, την αναγνώριση των φαινομένων της υπέρτασης λευκής μπλούζας και της συγκαλυμμένης υπέρτασης, την καλύτερη αξιολόγηση της δράσης της αντιϋπερτασικής θεραπείας και την καλύτερη αξιολόγηση του κινδύνου για καρδιαγγειακό επεισόδιο συγκριτικά με τις κλασικές μετρήσεις της πίεσης από τον γιατρό στο ιατρείο. Έτσι,　η αξιολόγηση της πίεσης εκτός ιατρείου (στο σπίτι ή με　24ωρη καταγραφή) θεωρείται απαραίτητη για την αξιολόγηση των υπερτασικών ασθενών, τόσο για την αρχική διάγνωση όσο και για την επιβεβαίωση της καλής θεραπευτικής ρύθμισης και τη μακροχρόνια παρακολούθηση.

Ένα από τα πλεονεκτήματα της 24ωρης καταγραφής της αρτηριακής πίεσης είναι η αξιολόγηση της πίεσης κατά τη νύχτα. Μεγάλη ανάλυση περισσότερων από　13.000　υπερτασικών ασθενών από την Ευρώπη, τη Βραζιλία και την Ιαπωνία αποκάλυψε ότι　οι νυχτερινές τιμές της　24ωρης καταγραφής της αρτηριακής πίεσης προβλέπουν καλύτερα από τις μετρήσεις στο ιατρείο τον καρδιαγγειακό κίνδυνο.　Για κάθε αύξηση κατά　10　mmHg　της νυχτερινής συστολικής πίεσης ο κίνδυνος καρδιαγγειακών επεισοδίων αυξάνεται κατά　25%. Φαίνεται ότι　η νυκτερινή πίεση είναι ο πιο αξιόπιστος δείκτης κινδύνου από την υπέρταση.

Στο συνέδριο, όπως είπε ο　κ. Στεργίου,　θα δοθούν τα δεδομένα της χρήσης ενός ηλεκτρονικού αυτόματου πιεσόμετρου, για μετρήσεις από τους ασθενείς στο σπίτι, το οποίο παρέχει τη δυνατότητα ανίχνευσης της κολπικής μαρμαρυγής. Η έγκαιρη διάγνωση της αρρυθμίας αυτής έχει ιδιαίτερη σημασία επειδή είναι συχνή στους ηλικιωμένους και ιδιαίτερα επικίνδυνη επειδή αυξάνει τον κίνδυνο για εγκεφαλικό επεισόδιο. Επίσης θα ανακοινωθούν τα πρώτα αποτελέσματα μελέτης με　πιεσόμετρο　24ωρης καταγραφής της πίεσης με δυνατότητα ανίχνευσης της κολπικής μαρμαρυγής. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά και μπορεί να βοηθήσουν στην έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία.
Μελέτη διάγνωσης και θεραπείας της υπέρτασης σε υπερτασικούς οι οποίοι μόλις διαγνώσθηκαν με τη νόσο έδειξε ότι οι μετρήσεις της πίεσης από τους ασθενείς στο σπίτι είναι καλύτερη μέθοδος από άποψη κόστους-αποτελεσματικότητας από την　24ωρη καταγραφή της πίεσης.　Η μέτρηση της πίεσης στο σπίτι είναι πολύ διαδεδομένη στη χώρα μας και πρέπει να αξιοποιηθεί καλύτερα με καθοδήγηση των ασθενών ώστε να την εφαρμόζουν σωστά με αξιόπιστα πιεσόμετρα και καθορισμένο πρόγραμμα μετρήσεων.

Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί ηλεκτρονικά πιεσόμετρα που μετρούν μη επεμβατικά την πίεση τόσο στην αρτηρία του μπράτσου όσο και κεντρικά στην αορτή (κεντρική ή αορτική πίεση). Νέα δεδομένα από διεθνείς μελέτες δείχνουν ότι η αορτική πίεση συσχετίζεται καλύτερα με τον καρδιαγγειακό κίνδυνο και αναμένεται να παρέχουν περισσότερες πληροφορίες στους ιατρούς.

Στο συνέδριο θα ανακοινωθούν επίσης πρώιμα αποτελέσματα μελέτης σε　εφήβους και νεαρούς ενήλικες σύμφωνα με την οποία ενώ η πίεση μετρούμενη με την κλασική μέθοδο στο μπράτσο είναι αυξημένη,　η κεντρική πίεση είναι χαμηλή και ίσως και πιο σημαντική.
Άλλες νέες ανακοινώσεις τονίζουν τη σημασία των　αυξομειώσεων της πίεσης, δηλαδή της μεταβλητότητάς της, η οποία αποτελεί καυτό θέμα στην υπέρταση τα τελευταία χρόνια. Θα ανακοινωθούν, για πρώτη φορά, δεδομένα ανάλυσης 10.500 ασθενών που υποβλήθηκαν σε 24ωρη καταγραφή αρτηριακής πίεσης και παρακολουθήθηκαν για περισσότερο από 5 χρόνια, σύμφωνα με τα οποία αυξομειώσεις της διαστολικής πίεσης της ημέρας μεγαλύτερες των 10 mmHg συνδέονται με αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο. Επιπλέον θα καταστούν γνωστά τα αποτελέσματα μεγάλης ανάλυσης με περισσότερους από　80.000　ασθενείς σύμφωνα με τα οποία η μεταβλητότητα της αρτηριακής πίεσης είναι ανεξάρτητος προγνωστικός παράγοντας για καρδιαγγειακούς θανάτους και εγκεφαλικά επεισόδια.

Ο κ. Κώστας Τσιούφης μίλησε για το φλέγον και μείζον θέμα της ανθεκτικής υπέρτασης. Ανθεκτική υπέρταση ονομάζουμε την υπέρταση η οποία δεν μπορεί να ρυθμιστεί παρά τη χορήγηση τριών ή περισσοτέρων φαρμάκων στις μέγιστες ανεκτές δόσεις, συμπεριλαμβανομένου και ενός διουρητικού.

Η μελέτη έδειξε ότι ασθενείς με ανθεκτική υπέρταση οι οποίοι, παρά τη στενή ιατρική παρακολούθηση και τη φαρμακευτική θεραπεία, δεν μπορούν να ρυθμίσουν την πίεσή τους είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις διαβητικοί και πάσχουν από μεταβολικό σύνδρομο, διατρέχοντας υπερδιπλάσιο κίνδυνο για καρδιαγγειακά συμβάντα.

Ο κ. Τσιούφης αναφέρθηκε και στην άπνοια κατά τη διάρκεια του ύπνου, η οποία αποτελεί μία από τις συχνότερες αιτίες ανθεκτικής υπέρτασης σε νεαρούς ενήλικες. Άλλα χαρακτηριστικά των ασθενών με ανθεκτική υπέρταση είναι η αυξημένη αρτηριακή σκληρότητα, η νεφρική δυσλειτουργία και η διέγερση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος, όπως αυτό εκτιμάται με τη μέθοδο της μικρονευρογραφίας.
Η συμμόρφωση στη θεραπεία είναι σημαντική παράμετρος για την αντιμετώπιση της υπέρτασης και είναι πια δεδομένο ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των φαρμάκων που λαμβάνει ένας ασθενής τόσο δυσκολότερο είναι να ακολουθήσει πιστά τις ιατρικές οδηγίες. Ιδιαίτερα το χαμηλό κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο σχετίζεται άμεσα με τη μη-συμμόρφωση στη θεραπεία η οποία αγγίζει και το 50% σε αυτήν την κατηγορία των ασθενών.

Στην αναγνώριση των ασθενών οι οποίοι πάσχουν πραγματικά από ανθεκτική υπέρταση καίριο ρόλο παίζει η 24ωρη περιπατητική καταγραφή (Holter πίεσης) καθώς ένα μεγάλο ποσοστό (περί το 30%) των ασθενών παρουσιάζει υψηλές τιμές αρτηριακής πίεσης μόνο στο ιατρείο και όχι στην καθημερινότητά του.

Πολύ σημαντικά είναι τα ευρήματα της Πανελλήνιας καταγραφής HERHODOTOS, 340 ασθενών με ανθεκτική υπέρταση. Οι ασθενείς είχαν μέση ηλικία 68 έτη, ελάμβαναν πάνω από τέσσερα αντιυπερτασικά φάρμακα, είχαν μέση διάρκεια νόσησης από υπέρταση τα 14 έτη, οι περισσότεροι ήταν παχύσαρκοι, και το 30% ήταν καπνιστές. Σοβαρά ανθεκτική υπέρταση (συστολική αρτηριακή πίεση ιατρείου=160 mmHg) εμφάνιζε το 39.2% των ασθενών. Όσον αφορά τις συνοδές κλινικές καταστάσεις, υπνική άπνοια παρουσίαζε το 12%, σακχαρώδη διαβήτη το 36% και δυσλιπιδαιμία το 54%.

Στους καταγεγραμμένους ασθενείς με ανθεκτική υπέρταση ο επιπολασμός της στεφανιαίας νόσου ήταν υψηλός ίσος με 28%. Αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο και καρδιακή ανεπάρκεια παρουσίαζε το 6% και 8% αντίστοιχα. Χρόνια νεφρική νόσος ήταν παρούσα στο 11% των ατόμων. Από περιφερική αγγειοπάθεια έπασχε το 4% και από κολπική μαρμαρυγή το 16%. Τα αποτελέσματα αυτά συμβάλλουν στην περαιτέρω κατανόηση του φαινοτύπου της ανθεκτικής υπέρτασης στον ελλαδικό χώρο και θέτουν τις βάσεις για καλύτερη αντιμετώπιση των υπερτασικών ασθενών υψηλού καρδιαγγειακού κινδύνου.

Ο κ. Τσιούφης, αναφέρθηκε και στις κατευθυντήριες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Υπέρτασης και της Ευρωπαϊκής Καρδιολογικής εταιρείας, σύμφωνα με τις οποίες η απονεύρωση του νεφρού αποτελεί προτεινόμενη θεραπεία για ασθενείς με σοβαρού βαθμού αληθή ανθεκτική υπέρταση όταν τα φάρμακα από μόνα τους είναι ανεπαρκή για τη ρύθμιση της πίεσης.

Οι αρχικές μελέτες έδειξαν εντυπωσιακά αποτελέσματα από την απονεύρωση με χρήση μονοπολικού καθετήρα κατάλυσης, με μειώσεις της αρτηριακής πίεσης ιατρείου της τάξεως των 20-30 mmHg. Μάλιστα σε μελέτη με τετραπολικό καθετήρα κατάλυσης σημειώθηκε πρώιμη μείωση αρτηριακής πίεσης ιατρείου κατά 28 mmHg από τον πρώτο μήνα παρακολούθησης με συνοδό αποτέλεσμα μείωσης της 24ωρης αρτηριακής πίεσης κατά 10 mmHg.

Όμως σε πρόσφατη πολυκεντρική μελέτη από τις ΗΠΑ (SYMPLICITY HTN -3) φάνηκε ότι η μείωση της αρτηριακής πίεσης μετά την απονεύρωση δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες που είχαν δημιουργηθεί από τις μέχρι τώρα διενεργηθείσες μελέτες. Ωστόσο τα αποτελέσματα αυτά πρέπει να αναλυθούν προσεκτικά και προς αυτήν την κατεύθυνση η ανακοίνωση ευρημάτων από υπο-ομάδες της μελέτης θα βοηθήσουν σημαντικά στην κατανόηση της αποτελεσματικότητας της μεθόδου και στην επιλογή των κατάλληλων ασθενών. Πρέπει να σημειωθεί ότι η μη-συμμόρφωση στη θεραπεία αναδεικνύεται ως μείζων παράγοντας σύγχυσης στην προσπάθεια εκτίμησης της κλινικής σημασίας της νεφρικής απονεύρωσης.
Σε αυτό το ερευνητικό πλαίσιο παρουσιάζονται στο συνέδριο τα θετικά αποτελέσματα της απονεύρωσης μετά από παρακολούθηση των ασθενών για δύο χρόνια από τη μελέτη EnligHTN-Ι στην οποία συμμετείχε και ελληνικό κέντρο (Α’ Καρδιολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιπποκράτειο ΓΝΑ).

Από την ίδια μελέτη θα παρουσιαστούν οι ευεργετικές επιδράσεις της μεθόδου στην υπερτροφία της αριστεράς κοιλίας και στη μεταβλητότητα της αρτηριακής πίεσης η οποία αποτελεί και αυτή παράγοντα υψηλού καρδιαγγειακού κινδύνου. Πολλές εργασίες στο συνέδριο σχετίζονται με την ευνοϊκή δράση της απονεύρωσης σε μία σειρά βλαβών στα όργανα στόχους όπως η μείωση της μικροαλβουμινουρίας, η βελτίωση της σκληρότητας της αορτής αλλά και σε άλλες παθολογικές καταστάσεις όπως η μείωση των αρρυθμιών, η ελάττωση των υποτροπών κολπικής μαρμαρυγής και η βελτίωση του γλυκαιμικού προφίλ.

Σημαντικές είναι οι πληροφορίες από τη GLOBAL SYMPLICITY REGISTRΥ, ιδιαίτερα σχετικά με την ευνοϊκή επίδραση της απονεύρωσης στην 24ωρη αρτηριακή πίεση, καθώς και από μεγάλες καταγραφές από διάφορες χώρες (Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία, Αυστραλία κα) όπου φαίνεται η αποτελεσματικότητα της απονεύρωσης στην καθημερινή κλινική πράξη και όχι στα στενά όρια των μελετών. Στο συνέδριο θα παρουσιαστεί πληθώρα εναλλακτικών συστημάτων (π.χ. με τη χρήση υπερήχων) και καθετήρων για απονεύρωση των νεφρικών αρτηριών, πολλά από τα οποία έχουν ήδη θετικά αποτελέσματα σε κλινικό επίπεδο.

Ο κ. Τσιούφης τόνισε, επίσης, ότι ο κίνδυνος εκδήλωσης στεφανιαίας νόσου ή καρδιακής ανεπάρκειας διπλασιάζεται στους ασθενείς με υπέρταση. Στη μελέτη INTERHEART που διενεργήθηκε μεταξύ ατόμων ηλικίας 40-90 ετών διαπιστώθηκε ότι αύξηση της πίεσης κατά 20/10 mmHg διπλασίαζε τον κίνδυνο θανατηφόρων στεφανιαίων συμβάντων ενώ στην μεγάλη μελέτη Framingham περίπου 68% των περιστατικών καρδιακής ανεπάρκειας μεταξύ ηλικιωμένων αποδόθηκε στην αρτηριακή υπέρταση. Άρα, η πρόληψη, έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία της υπέρτασης είναι καθοριστικής σημασίας στη μείωση της νοσηρότητας και θνητότητας από καρδιαγγειακά νοσήματα. Ορθή θεραπευτική αντιμετώπιση της υπέρτασης ουσιαστικά σημαίνει πρόληψη της εκδήλωσης στεφανιαίων συμβάντων και καρδιακής ανεπάρκειας. Παρά την ύπαρξη σήμερα πολλών αντιϋπερτασικών φαρμάκων, η άριστη επιλογή αντιϋπερτασικής θεραπείας για ασθενείς με στεφανιαία νόσο και καρδιακή ανεπάρκεια είναι μια μεγάλη πρόκληση για τον θεράποντα γιατρό. Η αντιμετώπιση της υπέρτασης σε ασθενείς με πρόσφατο έμφραγμα του μυοκαρδίου, ασταθή στηθάγχη ή καρδιακή ανεπάρκεια εμφανίζει συχνά σημαντικές δυσκολίες. Σήμερα έχουμε μόνο επιμέρους απαντήσεις σε σημαντικά ερωτήματα όπως: ποιές είναι οι ιδανικές τιμές πίεσης για ασθενείς με στεφανιαία νόσο και καρδιακή ανεπάρκεια; Υπάρχουν αντιϋπερτασικά φάρμακα με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα στην πρωτογενή και δευτερογενή πρόληψη της στεφανιαίας νόσου και της καρδιακής ανεπάρκειας; Είναι όλοι οι αντιϋπερτασικοί παράγοντες εξ ίσου αποτελεσματικοί στην πρόληψη και αντιμετώπιση της εξέλιξης αυτών των νόσων;

Όπως τόνισε ο κ. Τσιούφης, οι εργασίες του συνεδρίου θα συνοψίσουν δεδομένα ερευνών και μελετών από όλο τον κόσμο και θα δημιουργήσουν την βάση των πλέον αξιόπιστων σήμερα προτάσεων για την πρόληψη και ρύθμιση της υπέρτασης σε ασθενείς με στεφανιαία νόσο και καρδιακή ανεπάρκεια. Παράλληλα, άλλες ομάδες θα ασχοληθούν με την προγνωστική σημασία και αξία γενετικών παραγόντων σε υπερτασικούς ασθενείς με στεφανιαία νόσο ή καρδιακή ανεπάρκεια.

Σε όλες τις ομάδες εργασίας, όπου τα δεδομένα δεν είναι επαρκή, θα υπάρξουν συναινετικές κατευθυντήριες γραμμές και συστάσεις εν αναμονή και νέων δεδομένων από καλοσχεδιασμένες κλινικές μελέτες που βρίσκονται σε εξέλιξη.
Στο θέμα της άπνοιας ύπνου το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στα επιδημιολογικά στοιχεία που δείχνουν ότι η ποιότητα του ύπνου και συνολική του διάρκεια σχετίζονται. Αντίστοιχα, με αυξημένη αρτηριακή πίεση και μεταβολική απορρύθμιση.
Επιπλέον είναι θέμα προς διερεύνηση κατά πόσον και σε ποιά έκταση η άπνοια ύπνου προδιαθέτει σε εκδήλωση υπέρτασης στο μέλλον.

Ο κ. Ανδρέας Πιτταράς αναφέρθηκε στη σχέση της υπέρτασης με τη σωματική άσκηση. Το επίπεδο φυσικής κατάστασης αποτελεί ανεξάρτητο προγνωστικό δείκτη επιβίωσης και θνητότητας σε υπερτασικούς υψηλού κινδύνου, σε διαβητικούς, σε παχύσαρκους, καθώς και σε ηλικιωμένους άνω των 70 χρόνων.
Το αυξημένο επίπεδο φυσικής κατάστασης μειώνει τον κίνδυνο για εμφάνιση κολπικής μαρμαρυγής σε διαβητικούς άνδρες. Επιπλέον καθυστερεί την εξέλιξη και την μετάβαση από φυσιολογική αρτηριακή πίεση σε ανθεκτική υπέρταση, όπως επίσης καθυστερεί την εξέλιξη για χρόνια νεφρική ανεπάρκεια.

Ο καθιστικός τρόπος ζωής είναι ανεξάρτητος παράγοντας κινδύνου για καρδιαγγειακά συμβάντα όπως το έμφραγμα του μυοκαρδίου και τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια. Σύμφωνα με τα δεδομένα ελληνικών και ξένων μελετών, σε υγιή άτομα, η φυσική κατάσταση μπορεί να είναι προγνωστικός παράγοντας επιβίωσης ή θνητότητας τους.

Ο κ. Πιτταράς αναφέρθηκε σε στοιχεία από παλαιότερες μελέτες σύμφωνα με τα οποία ασθενείς με σοβαρού βαθμού υπέρταση, οι οποίοι έπαιρναν 3 ή και 4 φάρμακα για να ρυθμίσουν την αρτηριακή τους πίεση και είχαν μεγάλη υπερτροφία καρδιάς, βίωσαν εντυπωσιακό όφελος (που μεταφράζονταν σε μείωση: του αριθμού των φαρμάκων, των δόσεών τους μέχρι και 30%, και της υπερτροφίας) ακολουθώντας για μερικούς μήνες ένα κανονικό πρόγραμμα άσκησης με στατικό ποδήλατο.
Παρ’ όλα αυτά, δεν υπήρχαν επαρκή επιστημονικά δεδομένα για την επίδραση της φυσικής κατάστασης σε υπερήλικες άνω των 70 χρόνων και παχύσαρκους υπερτασικούς με σακχαρώδη διαβήτη. Λίγες πληροφορίες υπήρχαν και για τη σχέση της φυσικής κατάστασης με: α. την εκδήλωση στο μέλλον μιας επικίνδυνης αρρυθμίας (της κολπικής μαρμαρυγής), β. με την επιδείνωση και εξέλιξη της νεφρικής ανεπάρκειας, και γ. με την εμφάνιση ανθεκτικής υπέρτασης.

Οι επιστημονικές ερευνητικές μελέτες της ομάδας μας, είπε ο κ. Πιτταράς, προσπάθησαν να φωτίσουν το έλλειμμα αυτό της γνώσης και έτυχαν ιδιαίτερης αναγνώρισης. Έγιναν δεκτές για παρουσίαση λαμβάνοντας από τους κριτές τις υψηλότερες βαθμολογίες στις κατηγορίες τους ανάμεσα σε 2.300 ερευνητικές εργασίες που υποβλήθηκαν από 87 χώρες σε όλο τον κόσμο.

Σε αυτές τις έρευνες μελετήθηκαν:
α) 8.500 άτομα με φυσιολογική αρτηριακή πίεση.
β) 10.100 υπερτασικοί υψηλού κινδύνου
γ) 5.100 διαβητικοί με υπέρταση
δ) 2.500 παχύσαρκοι, διαβητικοί και υπερτασικοί.

Όλες οι παραπάνω ομάδες ετέθησαν υπό στενή παρακολούθηση για 20 χρόνια, με καταγραφή όλων των κλινικών μεταβολών στην υγεία τους, καθώς και των θανάτων. Στη στατιστική ανάλυση των δεδομένων στόχος ήταν να διερευνηθεί η σχέση του αριθμού των θανάτων με το επίπεδο της φυσικής κατάστασης, συνυπολογίζοντας όλες τις πιθανές παραμέτρους των παραγόντων κινδύνου που θα μπορούσαν να επηρεάσουν, όπως η ηλικία, το σωματικό βάρος, η αρτηριακή πίεση, το κάπνισμα, το κληρονομικό ιστορικό και τα φάρμακα.
Η φυσική κατάσταση χαρακτηριζόταν με βάση την αντικειμενική εκτίμηση του πόσα λεπτά διαρκούσε μια μέγιστη δοκιμασία κοπώσεως, ορίζοντας τα εξής επίπεδα: α) πολύ χαμηλή (0-3 λεπτά), β) χαμηλή (3-6 λεπτά), γ) μέτρια (6-9 λεπτά) και δ) υψηλή (>9 λεπτά).
Τα αποτελέσματα είναι πολύ εντυπωσιακά, καθώς διαπιστώθηκε η «σωτήρια» επίδραση της υψηλότερης φυσικής κατάστασης στους προνοητικούς που την είχαν εξασφαλίσει!

Τα άτομα με υψηλότερο επίπεδο φυσικής κατάστασης βίωναν ευεργετική μείωση της πιθανότητας του κινδύνου να πεθάνουν κατά 25%-70%, (ανάλογα με την κατηγορία κινδύνου και το επίπεδο φυσικής κατάστασης), σε σύγκριση με τα άτομα που ανήκαν στην κατηγορία χαμηλότερης φυσικής κατάστασης.

Στα 10 χρόνια παρακολούθησης συνέχιζαν να ζουν περίπου τα 9 στα 10 από τα άτομα με υψηλή φυσική κατάσταση, ενώ αντίθετα μόνο τα 6 στα 10 από τα άτομα με χαμηλή φυσική κατάσταση.
Μια άλλη εντυπωσιακή παρατήρηση είναι ότι κάθε αύξηση του επιπέδου φυσικής κατάστασης κατά 1-1,5 λεπτά στη δοκιμασία κοπώσεως, μεταφράζεται σε σωτήρια μείωση της πιθανότητας κινδύνου για θάνατο κατά 11% στους υπερήλικες άνω των 70 χρόνων. Παρατηρήθηκε επίσης μείωση του κινδύνου για εμφάνιση κολπικής μαρμαρυγής κατά 35% και μείωση του κινδύνου για νεφρική ανεπάρκεια κατά 20%.
Τα άτομα υψηλής φυσικής κατάστασης σε σύγκριση με τα χαμηλής φυσικής κατάστασης είχαν μειωμένο κίνδυνο θανάτου, εμφάνισης κολπικής μαρμαρυγής, επιδείνωσης νεφρικής λειτουργίας και εξέλιξης σε ανθεκτική υπέρταση κατά 36%-72%.
Αξιοσημείωτο είναι ότι το όφελος αυτό αυξάνονταν ιδιαίτερα στους παχύσαρκους διαβητικούς, γεγονός που σημαίνει ότι τα άτομα αυτά καλούνται επιτακτικά να αυξήσουν το επίπεδο φυσικής κατάστασης για να βιώσουν τα αυξημένα οφέλη.
Τα μηνύματα από τα εντυπωσιακά αποτελέσματα των ερευνών μας προτρέπουν να βγούμε έξω να περπατήσουμε, να χαρούμε τη φύση και να δούμε την άσκηση κυριολεκτικά ως φάρμακο και, μάλιστα, χωρίς καμία παρενέργεια.

Ομιλητές θα είναι οι:
Θωμάς Μακρής, Συντονιστής Διευθυντής Καρδιολογικού Τμήματος Γεν. Νος. Μαιευτήριο «Έλενα Βενιζέλου
Αθανάσιος Μανώλης , Συντονιστής Διευθυντής Καρδιολογικού Τμήματος Ασκληπιείου Βούλας.
Ανδρέας Πιτταράς, Καρδιολόγος - Ειδικός Υπερτασιολόγος Ευρωπακής Εταιρείας Υπέρτασης, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου George Washington ΗΠΑ
Γεώργιος Στεργίου, Αναπληρωτής Καθηγητής Παθολογίας-Υπέρτασης, Κέντρο υπέρτασης Γ’ παθολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών.
Κωνσταντίνος Τσιούφης, Καρδιολόγος - Επίκουρος Καθηγητής Καρδιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών, Γραμματέας Ευρωπαϊκής Εταιρείας Υπέρτασης

Ειδήσεις υγείας σήμερα
Χριστουγεννιάτικη επίσκεψη Γεωργιάδη - Βιλδιρίδη σε 4 νοσοκομεία της Αττικής
4 υγιεινά πιάτα για το γιορτινό τραπέζι
Νόστιμα και υγιεινά συνοδευτικά για το γιορτινό τραπέζι