Η νηστεία με τα μάτια της Βιολογίας και της Θεολογίας

Η θρησκευτική νηστεία κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής, ως άσκηση εγκράτειας, βοηθά τον άνθρωπο να αυτοπειθαρχεί απέναντι σε αδυναμίες και πάθη, ενώ μπορεί να αποτελεί και τη λύση σε σύγχρονες προκλήσεις όπως η ανισοκατανομή τροφής. Η ηθελημένη αποχή από το φαγητό για ορισμένες ώρες της μέρας στο πλαίσιο της διαλειμματικής νηστείας επαναπρογραμματίζει τον μεταβολισμό και έχει ευεργετική επίδραση στην αποφυγή νόσων, στην καθυστέρηση της γήρανσης και γενικά στην ανθρώπινη υγεία.

Η θεολογική και η επιστημονική προσέγγιση της νηστείας μπορεί να ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες, αλλά συγκλίνουν στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της.

Ο καθηγητής φυσιολογίας- τοξικολογίας στο τμήμα Βιοχημείας - Βιοτεχνολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Δημήτρης Κουρέτας, συγγραφέας του βιβλίου "Διαλειμματική Νηστεία και Αποφυγή Νόσων" και ο Πανοσιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης π. Αμβρόσιος Γκουρβέλος, προϊστάμενος Ιερού Ναού Ευαγγελιστρίας Πατρών, αναπτύσσουν τις σκέψεις τους σε έναν ενδιαφέροντα διάλογο επιστήμης και θρησκείας, όπως αυτός εκτυλίχθηκε σε πρόσφατη εκδήλωση του περιοδικού "Πατρινόραμα" με θέμα "Το αυτεξούσιο της νηστείας, μια βιολογική και μια θεολογική προσέγγιση".

Τα οφέλη της διαλειμματικής νηστείας

Ο Δ. Κουρέτας (φωτογραφία) καλεί τον καθένα να φανταστεί ότι ζει στην εποχή πριν από την ανακάλυψη του καταψύκτη και της τεχνολογίας συντήρησης τροφίμων: Το καλοκαίρι ο ήλιος επιτρέπει την ανάπτυξη φρούτων, φρέσκων λαχανικών και πολλών άλλων τροφίμων. Το φθινόπωρο είναι η εποχή συγκομιδής φρούτων και σιτηρών, οι άνθρωποι και τα ζώα τρώνε περισσότερο απ’ όσο χρειάζονται και χτίζουν λιπώδη ιστό. Μετά, η θερμοκρασία σταδιακά πέφτει μέχρι να έρθει ο χειμώνας. Το θερμιδικό έλλειμμα εξισορροπείται από τις αποθήκες του οργανισμού, κυρίως από τα λιποκύτταρα. Καθώς η φύση βγαίνει από τη χειμερία νάρκη και τα λουλούδια και τα φύλλα ξεδιπλώνονται την άνοιξη, οι άνθρωποι τελειώνουν τη νηστεία και επιστρέφουν σε μια κανονική διατροφή. Αυτό οδηγεί σε μια ισχυρή ανοικοδόμηση καινούργιων πρωτεϊνικών δομών, που παρατηρείται μόνο σε παιδιά κατά τη διάρκεια περιόδων ανάπτυξης.

"Η ικανότητα να νηστεύεις κατά τη διάρκεια έλλειψης τροφής, όπως και ικανότητα να ‘παρατρώς’ όταν υπάρχει πλεόνασμα τροφής, ήταν η μόνη ευκαιρία για τους ανθρώπους και τα ζώα να επιβιώσουν από την ακανόνιστη προσφορά τροφίμων του πλανήτη Γη", σημειώνει και προσθέτει: "Όταν υπάρχει περίσσεια τροφής, αυτή καίγεται αναερόβια, κάτι που δεν συμφέρει ενεργειακά, και αυτό γίνεται γιατί ακριβώς υπάρχει περίσσεια. Όταν υπάρχει έλλειψη, τότε καίγεται αερόβια και συμφέρει ενεργειακά. Αυτή η πολύ σημαντική αλλαγή λέγεται στην βιολογία ‘μεταβολική αλλαγή’ (metabolic shift) και δημιουργεί σημαντικά γεγονότα στον οργανισμό του ανθρώπου".

Ο καθηγητής διευκρινίζει πως η ηθελημένη στέρηση τροφής στην εποχή μας (νηστεία), μπορεί να μην έχει σχέση με την έλλειψη τροφής που παρατηρείτο στον άνθρωπο παλιά λόγω έλλειψης, ακολουθεί όμως ακριβώς τους ίδιους βιοχημικούς δρόμους. Δηλαδή μιμείται την έλλειψη τροφής. "Οι σύγχρονες μελέτες δείχνουν και σε ζώα και σε ανθρώπους ότι η σωστά δομημένη νηστεία όπως η διαλλειματική νηστεία, επαναπρογραμματίζει τον ανθρώπινο μεταβολισμό, αλλάζει τη γονιδιακή ρύθμιση γονιδίων που έχουν σχέση με τη φλεγμονή, την γήρανση, το οξειδωτικό στρες και γενικά μετατοπίζει την ισορροπία προς την μεταβολική υγεία", επισημαίνει.

Ο κ. Κουρέτας σημειώνει πως η γνώση που έχει αποκτηθεί τα τελευταία χρόνια από την έρευνα πάνω στους μηχανισμούς που νεαροποιούν τα κύτταρα, είναι πραγματικά εκπληκτική και αξίζει τον κόπο να συζητηθεί δημόσια. Επικαλείται την απόδοση του Νόμπελ Ιατρικής στον Ιάπωνα βιολόγο Yoshinori Ohsumi το 2016, για τη δουλειά του στην αυτοφαγία και διευκρινίζει πως παρόλο που η λέξη "αυτοφαγία" δεν ακούγεται τόσο θετικά, σε κυτταρικό επίπεδο τουλάχιστον, είναι ένας απίθανος μηχανισμός του οργανισμού μας, από τους βασικούς ευεργετικούς μηχανισμούς που η νηστεία δουλεύει στο σώμα μας. "Ας ξεδιπλώσουμε, λοιπόν, την εξήγηση της νηστείας στον μεταβολισμό μας και σίγουρο είναι ότι θα ξαναβρούμε την κυτταρική μας αλήθεια", καταλήγει.

Η νηστεία ως εγκράτεια παθών

Δίνοντας την εκκλησιαστική ερμηνεία της νηστείας, ο πατήρ Αμβρόσιος (φωτογραφία) αναφέρει πως σημαίνει "η λήψη ξηράς, αμαγείρευτης τροφής, μια φορά την ημέρα, μετά την ενάτη ώρα, δηλαδή γύρω στις 3 το μεσημέρι, τιμώντας την ενάτη ώρα που εξέπνευσε ο Κύριος επί του Σταυρού στον Γολγοθά". Στα βιβλία της Εκκλησίας προβλέπεται κατάλυση της νηστείας για τις μεγάλες εορτές, με διαβαθμίσεις, όπως η λήψη ελαίου και οίνου, η ιχθυοφαγία, η βρώση αυγών και γαλακτοκομικών και τέλος η κρεοφαγία.

Ο ίδιος παρατηρεί πως η ανθρώπινη επιστήμη έρχεται σήμερα να επιβεβαιώσει τα οφέλη της νηστείας και κάνει αναφορά στον Μέγα Βασίλειο που εκτός από θεοφώτιστος ήταν και γιατρός, για να τονίσει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της νηστείας.

"Σκοπός της νηστείας είναι ο άνθρωπος και η ωφέλειά του. Γενικότερα είμαστε παθοκτόνοι και όχι σωματοκτόνοι, γι αυτό και η νηστεία διακόπτεται, δεν είναι συνεχής, όπως για παράδειγμα στους χορτοφάγους", τονίζει για να συμπληρώσει: "Η νηστεία ως εγκράτεια παθών βοηθεί στην κάθαρση, στην υποταγή του σώματος, του ‘σαρκικού φρονήματος’ στον ηγεμόνα νου. Επιδιώκουμε να γυμνάσουμε την θέλησή μας, να μάθουμε να λέμε όχι και ναι στις τροφές, ώστε να μάθουμε να λέμε ναι ή όχι και σε άλλες αδυναμίες και πάθη. Μαθαίνουμε στην αυτοπειθαρχία".

Συνεχίζοντας τη σκέψη του, θέτει τον προβληματισμό μήπως η συνειδητή εγκράτεια είναι η λύση και στο οικολογικό πρόβλημα της καταναλωτικής εποχής μας, καθώς και μια πρόταση στη λύση της άνισης κατανομής των αγαθών που μας δίνει ο Θεός, αν συνδυάσουμε νηστεία με ελεημοσύνη.

"Η νηστεία δεν είναι αλλαγή δίαιτας και τροφών προς το υγιεινότερο, αλλά λελογισμένη εξασθένηση του σώματος, ώστε να κυριαρχεί το πνεύμα στην σάρκα", τονίζει, προσθέτοντας και την παράμετρο της πνευματικής νηστείας, ως αποξένωση από τα κακά, εγκράτεια της γλώσσας, αποχή από τον θυμό, χωρισμό από ανάρμοστες επιθυμίες, καταλαλιά, ψέμα και επιορκία.

Ο αρχιμανδρίτης διευκρινίζει πως η νηστεία είναι ένα μέσον καθάρσεως και όχι αυτοσκοπός. Γι΄ αυτό στους κανόνες περί νηστείας πάντοτε αναγράφεται ότι η νηστεία ελαφρύνεται ή και καταργείται σε περίπτωση ασθενείας, κυοφορίας, λοχείας και άλλες ειδικές καταστάσεις.

Παρατηρεί τον «κατακλυσμό από σεφ και συνταγές» στην τηλεόραση, και καταλήγει πως ο σύγχρονος τρόπος ζωής θέτει στο περιθώριο την πνευματική ζωή: "Νηστεύουμε λίγες μέρες για το καλό, ή κοινωνούμε πάλι για το καλό, πάμε στους Χαιρετισμούς να ανάψουμε ένα κεράκι. Κάθε χρόνο τα ίδια χωρίς προσπάθεια εμβάθυνσης, διότι ζούμε σε έναν κόσμο που αρέσκεται στην επιφάνεια, στη βιτρίνα".