Εικαστική θεραπεία για άτομα με διαταραχές μνήμης

Η εικαστική θεραπεία είναι μια μη λεκτική μορφή επικοινωνίας ανάμεσα στον συμμετέχοντα και στον θεραπευτή του. Σε ανθρώπους με Αλτσχάιμερ και άλλες διαταραχές μνήμης, οι οποίοι μεταξύ άλλων χάνουν σταδιακά την ικανότητά τους να εκφράζονται με λέξεις, αυτό το είδος θεραπείας τους βοηθά να εξωτερικεύσουν βαθύτερα συναισθήματα και σκέψεις που βρίσκονται στο ασυνείδητο και είναι δύσκολο να εκφραστούν.

Στο Ειδικό Κέντρο Πρόληψης και Αντιμετώπισης Διαταραχών Μνήμης (ΕΚΠΑΔΜ) του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης, υλοποιείται από το 2002 ειδικό πρόγραμμα εικαστικής θεραπείας για άτομα σε αρχικά και μέσα στάδια διαταραχών μνήμης. Οι δημιουργίες 96 θεραπευόμενων στα 22 χρόνια του προγράμματος εκτίθενται στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, στη Μονή Λαζαριστών στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο της αναδρομικής έκθεσης με τίτλο "Συνάντηση", που εγκαινιάστηκε στις 12 Μαΐου και θα διαρκέσει έως τις 08 Σεπτεμβρίου 2024. Η έκθεση αποτελεί και ένα επιστέγασμα της συνεργασίας του ΨΝΘ με το ΜΟΜus, στο πλαίσιο του μουσειακού προγράμματος "Μια βόλτα μαζί".

Η εικαστική ψυχοθεραπεύτρια του Νοσοκομείου, Ιωάννα Βογιατζή (φωτογραφία), μιλάει στο iatronet.gr για την θεραπευτική δύναμη της εικαστικής δημιουργίας και τον τρόπο με τον οποίο αυτή κινητοποιεί γνωστικά, συναισθηματικά, σωματικά και κοινωνικά άτομα με διαταραχές μνήμης.

Σκεφτόμαστε με εικόνες

Η λεγόμενη οπτική σκέψη παρέχει σε όλους μας την τάση και την ικανότητα να οργανώνουμε με εικόνες συναισθήματα, σκέψεις και εντυπώσεις για τον κόσμο γύρω μας. "Σκεφτόμαστε με εικόνες. Έχουμε εσωτερικεύσει εντυπώσεις, κρίσεις, συναισθήματα για όλα αυτά που μας περιβάλλουν και νιώθουμε μέσα μας, με έναν τρόπο που δεν έχουμε προλάβει να επεξεργαστούμε. Όταν αυτά τα σχήματα βγαίνουν με μορφή αναπαράστασης στο χαρτί, δηλώνουν με έναν τρόπο συμβολικό όλα αυτά που νιώθουμε και μας απασχολούν", εξηγεί η κ. Βογιατζή.

Καθώς η εικαστική έκφραση δεν είναι μια γραμμική διαδικασία και δεν ακολουθεί τους κανόνες της γλώσσας, μπορεί μέσα από ένα έργο που θα παραχθεί να δηλώσει πολλά και ταυτόχρονα δύσκολα θέματα. Για παράδειγμα, το συναίσθημα που νιώθει κάποιος σε σχέση με την απώλεια των γνωστικών, κινητικών και άλλων ικανοτήτων, που μπορεί να είναι θυμός, άγχος, αγωνία, φόβος και είναι δύσκολο να εκφραστούν με λέξεις. "Μέσα από μια εικόνα συγκεχυμένη, η οποία μπορεί να μην είναι ένα ολοκληρωμένο έργο, μέσω συνειρμών που δημιουργούνται μπορούν να αναδυθούν συναισθήματα και μνήμες, οι οποίες να συνδεθούν με την παρούσα εμπειρία. Έτσι, το άτομο βρίσκει έναν λιγότερο απειλητικό τρόπο να εκφραστεί, αλλά και να δώσει μια πιο ολοκληρωμένη αίσθηση του εαυτού, καθώς με μια εικόνα μπορεί να συνδέσει το τότε με το τώρα", σημειώνει.

Η φουρτουνιασμένη θάλασσα και το σκισμένο χαρτί

Επειδή η εικόνα δρα πάντα πριν από το λόγο, εξηγεί η εικαστική ψυχοθεραπεύτρια, μπορεί κάποιος να έχει την πρόθεση να ζωγραφίσει μια ήρεμη θάλασσα. Από τη στιγμή, όμως που κάθε άλλο παρά ήρεμος νιώθει μέσα του, η εικόνα θα το φανερώσει και θα απεικονίσει τη θάλασσα φουρτουνιασμένη.

Τα συναισθήματα θυμού μπορούν να αποτυπωθούν εικαστικά με διάφορους τρόπους, ακόμα και με το σκίσιμο του χαρτιού. "Μπορεί να κάνω έντονες γραμμές στο χαρτί, αλλά μπορεί να φτάσω στο σημείο και να το σκίσω. Το γεγονός όμως ότι θα το σκίσω, εκτός από το ότι θα με αποφορτίσει, λειτουργεί και ως ένας αντισταθμιστικός παράγοντας για τις απώλειες που νιώθω. Για παράδειγμα, χάνω την ικανότητά μου να κρίνω και να παίρνω αποφάσεις στην καθημερινή μου ζωή. Το γεγονός ότι αποφασίζω τι θα κάνω με το έργο μου είναι μια δράση, η οποία απαιτεί μια απόφαση, μια κρίση", αναφέρει, προσθέτοντας πως η διαδικασία λειτουργεί και ως μια διορθωτική συναισθηματική εμπειρία.

Ανακούφιση, βελτίωση διάθεσης

Από μόνη της η διαδικασία της ζωγραφικής προκαλεί στον συμμετέχοντα μια αισθητηριακή ευχαρίστηση, η οποία τον ανακουφίζει, μειώνει το στρες και αυξάνει την σεροτονίνη, την "ορμόνη της καλής διάθεσης", όπως έχει μετρηθεί από νευροεπιστήμονες.

Σε δεύτερο στάδιο, η θέαση του έργου από τον δημιουργό του αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εικαστικής θεραπείας. "Από τη στιγμή που καταθέτω κάτι στο χαρτί, καταθέτω ουσιαστικά ένα κομμάτι του εαυτού μου, άσχετα αν είμαι σε θέση προς το παρόν να δω κάτι από εκεί ή όχι. Δηλώνω εγώ μέσω του έργου μου κάτι, αλλά και το έργο μου μιλά σε εμένα", επισημαίνει η κ. Βογιατζή.

Έμφαση στο περιεχόμενο

Το εικαστικό αποτέλεσμα μπορεί να είναι από ένα ολοκληρωμένο έργο ως μια μουντζούρα ή κάποιες γραμμές στο χαρτί, όμως πάντα εμπεριέχει ένα σημαντικό νόημα για τον δημιουργό του. "Στην εικαστική θεραπεία δεν δίνουμε σημασία μόνο στο εικαστικό αποτέλεσμα, αλλά στο περιεχόμενο, στη διαδικασία ολόκληρη, στις δομές, στους συνειρμούς και στις συσχετίσεις που γίνονται και στις σχέσεις του συμμετέχοντα με το έργο του, με τον θεραπευτή, ή και με τους άλλους ανθρώπους αν πρόκειται για ομαδική εικαστική θεραπεία", παρατηρεί.

Παρόλο που το πρόγραμμα απευθύνεται σε άτομα με ήπια και μέσα στάδια διαταραχών μνήμης, στη διάρκεια των 22 ετών υπήρξαν άνθρωποι που εισήχθησαν στα πρώτα στάδια της νόσου αλλά συνέχισαν όταν αυτή εξελίχθηκε, μέχρι το σημείο που δεν μπορούσαν πλέον να μετακινηθούν. "Και στα πιο προχωρημένα στάδια υπήρχε η λαχτάρα να αποδώσουν κάτι. Είχαν την ικανότητα να ενεργοποιούνται μέσα από αυτή τη διαδικασία, και γνωστικά ως ένα σημείο, αλλά κυρίως συναισθηματικά, γιατί το συναίσθημα βλάπτεται τελευταίο, αν τελικά βλάπτεται, δεν είμαι σίγουρη γι’ αυτό", καταλήγει.