Εφηβεία και ενηλικίωση : τι έχει αλλάξει ;

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας χαρακτηρίζει ως εφηβεία την ηλικιακή περίοδο από τα 11 ως τα 19έτη ενώ η Αμερικανική Παιδιατρική Εταιρεία την περίοδο από τα 11 ως τα 21 έτη . 

Αναπροσαρμογή  των ηλικιακών  ορίων της ενηλικίωσης  ;

Αρκετή συζήτηση γίνεται τελευταία  για τα όρια αυτά καθώς έρευνες με scanning στον εγκέφαλο του έφηβου, αποδεικνύουν ότι η ωρίμανσή του ανατομικά,   στη  μορφή του  εγκεφάλου του ενήλικα ,  ολοκληρώνεται   πλέον αρκετά αργότερα έως τα 24 έτη, κατά άλλους  ακόμη και έως τα 26 έτη.  Αυτό έχει τεράστια σημασία,  καθώς  θέτει σε πολλές χώρες,  το ερώτημα  της αναπροσαρμογής  των ηλικιακών  ορίων της ενηλικίωσης  που θα μπορούσε να  επισύρει  αλλαγές στις κοινωνικές και   δομές Υγείας  μιας χώρας , ακόμη και στο νομικό πλαίσιο που αφορά δικαιώματα των εφήβων/ενηλίκων.

Στα κορίτσια η έναρξη της ήβης, των σωματικών  μεταβολών δηλαδή  που χαρακτηρίζουν την εφηβεία κυμαίνεται ανάμεσα στο 8ο – 13ο έτος της ηλικίας (μέση ηλικία ~ 11 έτη), ενώ στα αγόρια ανάμεσα στο 9ο – 14ο έτος της ηλικίας (μέση ηλικία ~ 11,5 έτη).

Το μέσο χρονικό διάστημα για την ολοκλήρωση της ενήβωσης είναι τα 3 έτη, αλλά μπορεί να  κυμανθεί από 2 έως 5 έτη. Μια από τις πλέον εντυπωσιακές μεταβολές στην εφηβεία είναι η «αυξητική έκρηξη», δηλαδή η ταχεία ανάπτυξη του σκελετού η οποία αρχίζει συνήθως στις ηλικίες 10-12 ετών στα κορίτσια και 12-14 ετών στα αγόρια. Η «αυξητική έκρηξη» ξεκινά νωρίτερα και διαρκεί λιγότερο στα κορίτσια συγκριτικά με τα αγόρια. Η ραγδαία αύξηση του ύψους και του βάρους  είναι πιο έντονη στην περιφέρεια από τον κορμό και έτσι ο έφηβος φαίνεται «όλο χέρια και πόδια»  μέχρι να αποκατασταθούν οι αναλογίες.  Ο ρυθμός αύξησης σε αυτή την περίοδο είναι   έως  9 εκατοστά  στα αγόρια και έως 8 εκατ στα κορίτσια /έτος  και διαρκεί 2-3 έτη.

Πρώιμη  (παθολογική) ήβη:

Ένα άλλο χαρακτηριστικό που παρατηρείται τα τελευταία  χρόνια  σχετικά με την ηλικία έναρξης της ήβης, των σωματικών δηλαδή αλλαγών στο σώμα των παιδιών προς την ενήβωση τους, είναι ότι αυτό συμβαίνει σήμερα, αρκετά νωρίτερα σε σχέση με παλιότερες εποχές. Π.χ. η ηλικία εμμηναρχής ( έμμηνος  ρύση)  έχει πέσει στο εξελικτικά καθορισμένο όριο,  με το ξεκίνημα της ήβης να συμβαίνει πριν τα 8 έτη στα κορίτσια και πριν τα  9 έτη στα αγόρια.  Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για πρώιμη  (παθολογική) ήβη.

Αναντιστοιχία  στην ηλικία βιολογικής και ψυχοκοινωνικής ωρίμανσης των εφήβων;

Έτσι λοιπόν έχει παρατηρηθεί μια διάσταση μεταξύ της  βιολογικής και της   συμπεριφορικής  ωρίμανσης του εφήβου  ως  ξεχωριστές εγκεφαλικές διεργασίες με  πιθανώς ξεχωριστό χρονοδιάγραμμα και νευροβιολογικό μηχανισμό.  Αυτή η διάσταση μεταξύ βιολογικής (σωματικής)   και συμπεριφορικης ωρίμανσης του εφήβου  φαίνεται να συμβαίνει ίσως πρώτη  φορά στην ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου! 

Η αναντιστοιχία (mismatch) στην ηλικία βιολογικής και ψυχοκοινωνικής ωρίμανσης,  δεν είναι σαφές που οφείλεται .  Πιθανολογείται  ίσως  ότι :

·         Οι Σύγχρονες συνθήκες υγιεινής και  διατροφής καθώς και

·         Η  Πολυπλοκότητα της  σύγχρονης κοινωνίας: προσδοκία παρατεταμένης μόρφωσης/ εκπαίδευσης και

·         η καθυστερημένη  αναπαραγωγική  διαδικασία,  να έχουν επιδράσει προς αυτή την κατεύθυνση.

Η πρώιμη ήβη,  δηλαδή η πρώιμη σωματική ενήβωση,  δημιουργεί  από μόνη της αρκετές ανεπιθύμητες καταστάσεις  στο παιδί,  που εξαναγκάζεται σωματικά να μετεξελιχτεί  σε έφηβο ενώ βρίσκεται ακόμη στην παιδική ηλικία, με αρκετές ψυχολογικές επιπτώσεις, που ξεκινούν από  πρακτικές δυσκολίες στην καθημερινότητα του ( πχ η έμμηνος ρύση στα κορίτσια) και φτάνουν έως και τον εκφοβισμό και την περιθωριοποίηση του/της  αναδυομένου εφήβου/ης που διαφοροποιείται πλέον από τους συνομηλίκους του.

Επιπλέον η πρώιμη ήβη μπορεί να έχει  επιπτώσεις στη σωματική αύξηση καθώς  επιδρά στα οστά και κλείνει νωρίτερα  την αύξησή τους, με χαμηλότερο τελικό ανάστημα από το προσδοκώμενο. 

Και οι επιπτώσεις της  «παρατεινομένης»  μετά τα 18 έτη εφηβείας  όμως , είναι σημαντικές. Η  ωρίμανση του ανθρωπινού εγκέφαλου χρονικά, γίνεται από το πίσω  μέρος προς τα εμπρός και από μέσα προς τα έξω. Στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου βρίσκεται ο προμετωπιαίος  λοβός,  το κέντρο του εγκεφάλου που ευθύνεται για τη λογική και κριτική σκέψη και είναι  υπεύθυνο να  φρενάρει τις παρορμητικές συμπεριφορές.  

Η παρορμητική και συναισθηματική  συμπεριφορά καθορίζονται από το « λιμπικό σύστημα» και την «αμυγδαλή»  (πίσω μέρος του εγκεφάλου) το όποιο  βρίσκεται σε υπερλειτουργία στον έφηβο.

Από τι χαρακτηρίζεται η Ψυχοκινητική ανάπτυξη του εφήβου ;

Κάθε έφηβος βιώνει μια σύγκρουση ανάμεσα στο παρελθόν  το παρόν και το μέλλον , αφού άλλοτε αντιμετωπίζεται ως παιδί και άλλοτε ως ενήλικος. Διέρχεται δηλαδή από μια κατάσταση  κρίσης ταυτότητας .

Ανάμεσα στις ποικίλες ψυχολογικές αντιδράσεις και ανησυχίες που βιώνει οι πιο συνήθεις είναι οι εξής :

-επιθυμία να μείνει μόνος

-αποστροφή προς την εργασία

-έλλειψη συντονισμού στις κινήσεις

-ανία και  βαρεμάρα

-νευρικότητα και  ανησυχία

-αυξημένη ευσυγκινησια

-εχθρική στάση προς τους άλλους

-εναντίωση προς κάθε μορφή εξουσίας

-υπεραπασχόληση με θέματα του σεξ

-υπέρμετρη αιδημοσύνη

-έλλειψη αυτοπεποίθησης

-ονειροπόληση

Το φαινόμενο του «φανταστικού ακροατηρίου» δηλαδή το αίσθημα του εφήβου ότι βρίσκεται διαρκώς «επί σκηνής»  είναι μια μορφή εγωκεντρισμού . Μια άλλη μορφή εγωκεντρισμού  (Elkind) είναι αυτή του προσωπικού μύθου, μια πίστη δηλαδή του εφήβου στη μοναδικότητα του εαυτού του και των εμπειριών του . Πχ ένας έφηβος που μόλις  τον «παράτησε» η πρώτη του αγάπη μπορεί να αισθάνεται ότι ποτέ κανένας άλλος άνθρωπος δεν ένιωσε τέτοια απόγνωση …

Ποιες είναι οι επικίνδυνες συμπεριφορές  των εφήβων;
 

Όσο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα λοιπόν εκτίθεται  ο έφηβος σε παρορμητικό,  λόγω ηλικίας τρόπο σκέψης  τόσο θα υφίσταται ο κίνδυνος για συμπεριφορές υψηλού κίνδυνου  όπως:

• επικίνδυνες συμπεριφορές με έκβαση ατυχήματα, τραυματισμούς, τροχαία ατυχήματα
• προβληματική χρήση του διαδικτύου( εξάρτηση, διαδικτυακός εκφοβισμός, γνωριμία με αγνώστους,  αποπλάνηση) ,
• η χρήση, κατάχρηση και εξάρτηση ουσιών όπως το αλκοόλ, το κάπνισμα , τα ναρκωτικά, καταθλιπτικό συναίσθημα-αυτοκτονικότητα,  αυτοκτονίες,
• σεξουαλική δραστηριότητα χωρίς κατάλληλη προστασία,  ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες,  λοιμώξεις με σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα
• Διατροφικές παρεκτροπές 

Χαρακτηριστικό είναι συμφώνα με την ΕΣΥΕ (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία) ότι η πρώτη αίτια θανάτου στους εφήβους ηλικίας 15-19 ετών είναι τα ατυχήματα (53%)  και ακολουθούν οι αυτοκτονίες(3,5%) και ανθρωποκτονίες(1%).

Ο προσωπικός μύθος αποτελεί επίσης μια εξήγηση για τα επικίνδυνα πράγματα που κάνουν οι έφηβοι  : είναι μοναδικοί και  για αυτό είναι απίθανο να πάθουν κακό οδηγώντας απρόσεκτα , ή έχοντας σεξουαλική επαφή χωρίς προφυλάξεις.  Οι αρνητικές συνέπειες πιστεύουν ότι συμβαίνουν μόνο στους άλλους !

Το ζητούμενο από την «ώριμη» κοινωνία των ενηλίκων είναι να υπάρχουν πολιτικές πρόληψης καθώς πολλές από αυτές τις συμπεριφορές μπορούν να προληφθούν.

Ο «Προσωπικός μύθος» και η  αίσθηση των εφήβων ότι είναι άτρωτοι, η έλλειψη κατάλληλης εκπαίδευσης για τη σωστή  προσέγγιση των εφήβων από εμπλεκομένους φορείς (ιατροί, εκπαιδευτικοί, γονείς)  καθώς  ο σχεδιασμός προγραμμάτων Δημόσιας Υγείας  δυσχεραίνουν την διαδικασία πρόληψης.  Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θέτει σε υψηλή προτεραιότητα μια  τέτοια στόχευση και στο πλαίσια αυτό λειτουργούν στην Ελλάδα δυο οργανωμένες δομές Εφηβικής Υγείας  στις Παιδιατρικές Κλινικές του Πανεπιστήμιου Αθηνών: Το Κέντρο Εφηβικής Ιατρικής και Η Μονάδα Εφηβικής Υγείας .

Υπέρτατη και διαχρονική αξία στην καθοδήγηση αυτή αποτελεί  πάντα η οικογένεια του εφήβου σαν το πιο καθοριστικό πλαίσιο  συνοχής ή και απορρύθμισης της συμπεριφοράς του. 

Πηγές:
1.The Adolescent Brain Casey et al, Ann N Y Acad Sci. 2008

2.Neurogenesis in the striatum  of the adult human brain Ernst et al, Cell. 2014

3. Blom et al, Front Hum Neurosci 2014

4.Homberg and Lesch, 2011

5. Bachmann et al., 2016

6. Pavuluri et al, 2005

7. Donegan et al, 2003

8. Goldin et al, 2008